ممنوعیت اجتهاد در برابر نص؛ قاعده‌ یا خوانشی صورت‌گرایانه از تفسیر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار حقوق جزا و جرم‌شناسی، دانشکده‌ی علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه کردستان، سنندج، ایران

10.22034/mfu.2022.62494

چکیده

استدلال برپایه‌ی‌ ممنوعیت اجتهاد در برابر نص، بر وجود معنایی پیشینی، صریح، معین، قطعی، محصّل، متیقن و مستقل از خواننده و تفسیرگر تأکید دارد. آنچه در قالب این گزاره مطرح می‌شود، خود، بر رویکرد تفسیریِ مفسر- سوژه متکی است. پژوهش حاضر که با رویکرد توصیفی تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه‌ای انجام شده، نشان می‌دهد چنین نگرشی دربرگیرنده‌ی همه‌‌ی رویکردهای تفسیری نبوده و نمی‌تواند به‌عنوان قاعده‌ا‌ی اصولی- تفسیری محل استناد باشد؛ زیرا جدای از برداشت‌های متفاوت از مفهوم نص، چگونگی نص‌نامیدن یک مصداق در مقام اثبات نیز محل اختلاف است. همچنان که باید میان اجتهاد در برابر ظاهر و اجتهاد در برابر روح و مقصود نص هم تفکیک قایل شد. قاعده‌‌ی اصولیِ «هر حکمی دائرمدار علتی است که بر اساس آن وضع شده است» محدودیت کاربست گزاره‌‌ی ممنوعیت اجتهاد در برابر نص را موجب می‌شود؛ مانند عدم قطع دست سارق در سال قحطی و تأخیر در اجرای حد سرقت در موارد دیگر.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Prohibition of Ijtihād against Naṣṣ (Statute); a Rule or Formalist Perusal of Interpretation

نویسنده [English]

  • ahmad Fallahi
Assistant Professor of Criminal Law and Criminology, Faculty of Humanities and Social Sciences, University of Kurdistan, Sanandaj, Iran. a.falahi@uok.ac.ir
چکیده [English]

The argument based on the prohibition of ijtihād against naṣṣ emphasizes the existence of a prior, explicit, certain, definite, conclusive and meaning independent from the reader and interpreter. What is presented in the form of this proposition relies on the interpretive approach of the subject-interpreter. This article research, which was conducted with a descriptive-analytical approach and reliance library sources, shows that such an attitude does not include all interpretive approaches and cannot be cited as a principle-interpretive rule, because apart from the different impressions of the concept of naṣṣ, the way to call a referent (miṣdāq) in terms of proof is also a point of disagreement. Similarly, a distinction should be made between ijtihād against the appearance and ijtihād against the spirit and the intension of the text. The uṣūlī principle, “every ruling is based on a reason on which it was devised” limits the application of the prohibition of ijtihād against naṣṣ; e.g., not cutting off a thief’s hand in a year of famine and delaying the implementation of legal punishment of theft in other cases.

کلیدواژه‌ها [English]

  • ijtihād
  • naṣṣ
  • interpretation
  • formalism
  • principles
ابن قدّامه، عبدالله بن احمد. (1419). روضه الناظر و جنه المناظر فی اصول الفقه علی مذهب الامام احمد بن حنبل. تحقیق شعبان محمد اسماعیل، الجزء الاول. الطبعه الاولی. بیروت: مؤسسه الریان.
ابن‌حزم، ابی‌محمد علی بن احمد بن سعید. (1403). الاحکام فی اصول الاحکام. الجزء الاول. بیروت: دارالآفاق الجدیده.
ابوزید، نصرحامد. ( 2014)، مفهوم النص؛ دراسه فی علوم القرآن. الطبعه الاولی. بیروت: المرکز الثقافی العربی.
ابومؤنس، رائد نصری. (2019). اشکالیه النص والاجتهاد بالرأی فی‌العصر الحدیث؛ دراسه اصولیه تحلیلیه. مجله الاسلامیه المعرفه. السنه الرابعه والعشرون. العدد 96. ویرجینیا: المعهد العالمی للفکر الاسلامی.
استفانی، گاستون و ژرژ لواسور و برنار بولوک. ( 1377). حقوق جزای عمومی. جلد اول. ترجمه حسن دادبان. چاپ اول. تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
اَویلا، اومبِرتو. ( 1397). نظریه‌ی اصول حقوقی. ترجمه‌ی علی شجاعی. چاپ اول. تهران: سمت.
برند، روی. (1400).  عشق دانایی؛ حیات فلسفه از سقراط تا دریدا. ترجمه‌ی پرویز شریفیِ‌درآمدی و آفتاب پیرزاده نهوجی. چاپ دوم. تهران: ثالث.
پالمر، ریچارد ا. (1382). علم هرمنوتیک. ترجمه‌ی محمدسعید حنایی کاشانی. چاپ دوم. تهران: نشر هرمس.
الجرجانی، عبدالقاهر بن عبدالرحمن بن محمد. (بی‌تا). اسرار البلاغه. تحقیق محمود محمد شاکر. جده: دار المدنی.
جعفری‌تبار، حسن. ( 1388). فلسفه‌ی تفسیری حقوق. چاپ اول. تهران: شرکت سهامی انتشار.
جُغیم، نعمان. ( 1422). طرق الکشف عن مقاصد الشارع. الطبعه الاولی. بیروت: دارالنفائس.
حیدر، علی. ( 1423). دُرر الحکام شرح مجله الاحکام. تعریب فهمی الحسینی. المجلد الاول. بیروت: دار عالم الکتب.
حیدری، آرش و همکاران. ( 1394). نظریه‌ و واقعیت. چاپ اول. تهران: انتشارات تیسا.
الدرینی، فتحی. (1434). المناهج الاصولیه فی الاجتهاد بالرأی فی‌التشریع الاسلامی. الطبعه الثالثه. بیروت: مؤسسه الرساله.
ـــــــ . (1429). بحوث مقارنه فی الفقه الاسلامی و اصوله. الجزء الاول. الطبعه الثانیه. بیروت: مؤسسه الرساله.
رشید رضا، محمد. (1367ه.ق). تفسیر القرآن الحکیم (تفسیر المنار). الجزء الثالث. الطبعه الثالثه. القاهره: دارالمنار.
زلمی، مصطفی ابراهیم. (2014).  فلسفه الشریعه. الطبعه الاولی. تهران: نشر احسان.
ــــــــــ . ( 2014). دلالات النصوص و طرق استنباط الاحکام فی ضوء اصول الفقه الاسلامی. الطبعه الاولی. تهران: دار احسان.
زید، نصر حامد. (1383). نقد گفتمان دینی. ترجمه حسن یوسفی اشکوری و محمد جواهرکلام. چاپ دوم. تهران: نشر یادآوران.
سانو، قطب مصطفی. لا اجتهاد مع النص قاعده مجهوله. https://islamonline.net/archive/%D9%82%D8%B7%D8%A8%D8%B3%D8%A7%D9%86%D9%88-%D9%84%D8%A7 %D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%87%D8%A7%D8%AF-%D9%85%D8%B9-%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%B5-%D9%82%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9-%D9%85%D8%AC%D9%87%D9%88%D9%84/
السرخسی، ابی‌بکر محمد بن احمد بن ابی سهل. (1414). اصول السرخسی. تحقیق ابوالوفاء الافغانی. الجزء الاول. حیدرآباد: لجنه احیاء المعارف العثمانیه.
الشامی، عبدالرقیب صالح. ( 2018). المناهج المعاصره للفقه الاسلامی. مجله کلیه الدراسات العلیا. العدد45-2. مجلد12. سودان: جامعه النیلین.
الشامی، عبدالرقیب صالح. ( 2018). قاعده لااجتهاد فی مورد النص؛ دراسه و تقویما. مجله الآداب و العلوم الانسانیه. عدد87. جامعه المنیا: کلیه الآداب.
الشقوری، بشری. (2004). الفکر الاجتهادی بین قاعدتی: لا اجتهاد مع النص والحکم یدور مع العله وجودا و عدما. مجله الحیاه الطیبه، السنه الرابعه. العدد الرابع عشر. قم: جامعه المصطفی العالمیه.
صالح، محمد ادیب. ( 1413). تفسیر النصوص فی الفقه الاسلامی؛ دراسه مقارنه لمناهج العلماء فی استنباط الاحکام من نصوص الکتاب والسنه. المجلد الاول. بیروت: المکتب الاسلامی.
الطباطبایی، السید محمدحسین (بی‌تا). المیزان فی تفسیر القرآن. المجلد الاول. قم: منشورات جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه فی قم المقدسه.
الطوفی، نجم‎الدین. (1419). شرح مختصر الروضه. تحقیق عبدالله عبدالله الترکی. الجزء الاول. الطبعه الثانیه. بیروت: مؤسسه الرساله.
عماره، محمد. (2007). النص الاسلامی؛ بین التاریخیه والاجتهاد والجمود. الطبعه الاولی. الجیزه: شرکه نهضه مصر.
غزالی، امام محمد. (بی‌تا). المستصفی من علم الاصول. الجزء الثالث. جده: شرکه المدینه المنوره للطباعه.
الفضلی، عبدالهادی. (1427). الوسیط فی قواعد فهم النصوص الشرعیه. الطبعه الثانیه. بیروت: الغدیر.
فنایی، ابوالقاسم. (1392). اخلاق دین‌شناسی؛ پژوهشی در مبانی معرفتی و اخلاقی فقه. چاپ دوم. تهران: نشر نگاه معاصر.
القرافی، شهاب‌الدین ابوالعباس احمد بن ادریس. ( 1424). شرح تنقیح الفصول فی اختصار المحصول فی الاصول. بیروت: دارالفکر.
القرافی، شهاب‌الدین. (1416). نفائس الاصول فی شرح المحصول. تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض. المجلد التاسع. مدینه منوره: مکتبه نزار مصطفی الباز.
المازری، ابی‌عبدالله محمدبن علی بن عمر بن محمد التمیمی. (بی‌تا). ایضاح المحصول من برهان الاصول. تحقیق عمار الطالبی. بیروت: دارالغرب الاسلامی.
المتقی، عبدالعالی. (2017). قاعده لا اجتهاد مع النص دراسه تحلیلیه نقدیه. مجله الدراسات الاسلامیه. العدد الثامن. مغرب: جامعه ابن زهر کلیه الشریعه.
مجتهدشبستری، محمد. (1383). تأملاتی در قرائت انسانی از دین. چاپ اول. تهران: نشر نی.
مَنیان، موریِل فابر. (1399). درآمدی بر حقوق. ترجمه مجید ادیب. چاپ دوم. تهران: میزان.
نعیم، عبدالله احمد. (1381)، نواندیشی دینی و حقوق بشر. ترجمه‌ی حسنعلی نوریها. چاپ اول. تهران: انتشارات فرهنگ و اندیشه.
نهرینی، فریدون؛ شعبان حق‌پرست؛ مهرداد خدابخشی شلمزاری. (1401). عدالت، مناط استنباط و کاربست آن در صدور آرای قضایی. دو فصلنامه مطالعات تطبیقی فقه و اصول مذاهب. سال پنجم. شماره دوم: پاییز و زمستان. سنندج.
واعظی، احمد. (1400). هرمنوتیک حقوقی. چاپ اول. قم: مؤسسه بوستان کتاب قم.
هگل، گئورگ ویلهلم فریدریش. (1398). عناصر فلسفه‌ی حق یا خلاصه‌ای از حقوق طبیعی و علم سیاست. ترجمه‌ی مهبد ایرانی‌طلب. چاپ ششم. تهران: نشر قطره.