احکام تعبّدی و معیارهای شناخت آن در فقه مذاهب اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترا، گروه فقه شافعی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران.ایران.

2 استادیار، گروه فقه شافعی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران.ایران.

3 دانشیار، گروه فقه شافعی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

10.22034/mfu.2022.62663

چکیده

در یک نگاه کلی، احکام شرعی به دو دسته‌ی تعبدی و تعلیلی تقسیم شده‌اند. دسته‌ی اول که احکام غیر معقول‌المعنی نیز نامیده می‌شوند، به­گونه‌ای هستند که عقل، قادر به درک حکمت تفصیلی آنها نبوده و چنانچه تعیین و تشخیص آنها به مکلف واگذار گردد از درک آنها عاجز خواهد بود. در مقابل این دسته، احکام تعلیلی یا معقول‌المعنی قرار دارند. با توجه به آنکه حکم تمامی حوادث و وقایع به تصریح در نصوص نیامده و حکم بسیاری از آنها به اجتهادات مجتهدان واگذار شده، شناخت و تفکیک احکام تعبدی از احکام تعلیلی که علت آنها قابل کشف و دریافت است امری مهم و ضروری است؛ زیرا در احکام تعبدی، راهی برای اجتهاد نیست و اجتهاد به بدعت می‌انجامد در حالی ‌که در احکام تعلیلی، سد باب اجتهاد به عدم تطابق شریعت با شرایط و در نتیجه اجتهاد ناصواب منجر می‌شود. برای شناخت احکام تعبدی معیار‌هایی چون عدم معقولیت معنا، عدم ظهور حکمت، تقیید، ثبات، ناتوانی انسان در درک علت و عدم تعلیل بیان شده است. به‌نظر می‌رسد از میان این معیارها تنها معیار تقیید است که می‌تواند معیار واقعی برای شناخت احکام تعبدی باشد. سایر معیارها اولاً به تنهایی معیار کافی به‌شمار نمی‌روند، ثانیا بعضی از آنها هم‌پوشانی داشته و یا به معنی مشترکی برمی‌گردند و ثالثاً همه‌ی مصادیق احکام تعبدی را در بر نمی‌گیرند.
برای شناخت احکام تعبدی معیار‌هایی چون عدم معقولیت معنا، عدم ظهور حکمت، تقیید، ثبات، ناتوانی انسان در درک علت و عدم تعلیل بیان شده است.
به نظر می‌رسد از میان این معیارها تنها معیار تقیید است که می‌تواند معیار واقعی برای شناخت احکام تعبدی باشد. سایر معیارها اولاً به تنهایی معیار کافی به شمار نمی‌روند، ثانیا بعضی از آنها هم‌پوشانی داشته و یا به معنی مشترکی برمی‌گردند و ثالثاً همه‌ی مصادیق احکام تعبدی را در بر نمی‌گیرند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Criteria for Recognizing Devotional Rulings in Islamic Jurisprudence

نویسندگان [English]

  • mohammad momeni 1
  • naser marivani 2
  • mohammad adel ziaey 3
1 PHD student, Shafi’i jurisprudence group, Faculty of Law Theology and Political Sciences, Science and Research Branch Islamic Azad University, Tehran, Iran.
2 Assistant Professor, Shafi’i jurisprudence group, Faculty of Law Theology and Political Sciences, Science and Research Branch Islamic Azad University, Tehran, Iran.
3 Associate Professor, Shafi’i jurisprudence group Faculty of Theology and Islamic Studies, University of Tehran
چکیده [English]

In a general view, Shar'i rulings are divided into two categories: devotional (ta‘abbudī) and explanatory (ta‘līlī). The first category, which is also called rulings of non-reasonable meaning, is such that intellect is not able to understand their detailed wisdom and if it is left to the obligee to determine and recognize them, he will fail to understand them. In contrast to this category, there are explanatory or reasonable rulings. Considering that the judgment of all incidents and events is not specified in the texts and the ruling for many of them is left to the ijtihāds of the mujtahids, it is important and necessary to distinguish between the devotional rulings and the explanatory rulings, whose cause can be discovered and understood, because in devotional rulings there is no way for ijtihād, and ijtihād leads to heresy, while in explanatory rulings, the prohibition of ijtihād would lead to the non-compliance of Shari'a with the conditions, and as a result, to improper ijtihād. In order to understand the devotional rulings, such criteria as lack of reasonableness of meaning, lack of appearance of wisdom, constraint, stability, human inability to understand the cause and lack of explanation have been stated. It seems that among these criteria, only the criterion of constraint can be the real criterion for recognizing the devotional rulings. Firstly, other criteria alone are not considered as sufficient; secondly, some of them overlap or refer to a common meaning; and thirdly, they do not include all the referents of devotional rulings.

کلیدواژه‌ها [English]

  • devotion
  • explanation
  • devotional rulings
  • objectives of Shari'a
 قرآن کریم
 ابن بابویه، محمد. (1966م). علل الشرایع. نجف: بی‌نا.
 ابن‌ دقیق العید، تقی الدین. (2005م). إحکام الأحکام شرح عمدة الأحکام، تحقیق: مصطفی شیخ مصطفی و مدثر سندس، چ 1. دمشق: مؤسسة الرسالة.
 ابن طاووس، رضی الدین علی بن موسی بن جعفر. (1416ق). اقبال الاعمال، قم.
 ابن‌ عاشور، محمد الطاهر. (1425ق). مقاصد الشریعة الإسلامیة، قطر: وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامیة.
 ابن ‌فارس، احمد. (1399ق). معجم مقاییس اللغة، تحقیق: عبدالسلام هارون، لبنان: دارالفکر.
 ابن ‌منظور، محمد بن مکرم. (1414ق).  لسان العرب لسان العرب، چ 3. بیروت: دار صادر.
 ابن‌ نجیم، ابراهیم. (1387ق). الأشباه و النظائر علی مذهب أبی‌حنیفة النعمان، تحقیق؛ عبدالعزیر محمد‌ الوکیل، مؤسسة حلبی و شرکاءه.
 بخاری، محمد بن اسماعیل. (1422ق). صحیح البخاری، تحقیق:  محمد زهیر، چ 1. دار طوق النجاة.
 بقاعی، ابراهیم. (1413ق). نظم الدرر فی تناسب الآیات والسور، چ2. قاهره: دار الکتاب الاسلامی.
 جوهری، اسماعیل. (1407ق). الصحاح تاج اللغة، چ4. بیروت: دارالعلم للملایین.
 جوینی، عبدالملک بن عبدالله. (1418ق). البرهان فی أصول الفقه، تحقیق: صلاح عویضه، چ 1. بیروت: دار الکتب العلمیة.
 خرشی، محمد، (بی‌تا)، شرح مختصر الخلیل، بیروت: دار الفکر.
 خمینی، روح‌الله. (1401ق). تهذیب الأصول، تحقیق: جعفر سبحانی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی(التابعة) لجماعة المدرسین.
 ریسونی، احمد. (1412ق). نظریة المقاصد عند الإمام الشاطبی، چ2. الدار العالمیة للکتاب الاسلامی.
 سیوطی، جلال‌الدین. (1419ق). الأشباه و النظائر فی قواعد و فروع الشافعیة، تحقیق: محمد حسن اسماعیل، بیروت: دارالکتب العلمیه.
 شاطبی، ابراهیم، (بی‌تا)، الاعتصام، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
 شاطبی، ابراهیم، (1417ق).  الموافقات، تحقیق: ابو‌عبیده آل سلمان، چ 1. سعودی: دار ابن عفان.
 شلبی، محمد مصطفی. (1947م). تعلیل الأحکام، قاهره: چاپخانه الأزهر.
 طالقانی، سید محمود. (1362ش). پرتوی از قرآن، شرکت سهامی انتشار تهران.
 طباطبایی، محمدحسین. (1402ق). المیزان، قم.
 طبرسی، احمد بن علی. (1403ق). الاحتجاج، مشهد: نشر مرتضی.
 طیب، سید عبدالحسین. (1415ق). أطیب البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، (کتابخانه مجازی فقاهت).
 عز بن عبدالسلام، عبدالعزیز. (1414ق). قواعد الأحکام فی مصالح الأنام، تعلیق: طه عبدالروف سعد، قاهره: مکتبة الکلیات الازهریة.
 غزالی، محمد، (بی‌تا)، إحیاء علوم الدین، بیروت: دارالقلم.
 غزالی، محمد. (1390ق). شفاء الغلیل فی بیان الشبه والمخیل و مسالک التعلیل، تحقیق: احمد الکبیسی، چ 1. بغداد: چاپخانه ارشاد بغداد.
 فیروزآبادی، محمد بن یعقوب. (1426ق). القاموس المحیط، چ8. بیروت: مؤسسة الرسالة للطباعة والنشر.
 فیض کاشانی، محمد محسن. (1417ق). المحجة البیضاء، قم.
 مجلسی، محمد باقر. (1403ق). بحارالأنوار، بیروت.
 مقری، محمد بن محمد. (بی تا).  القواعد، تحقیق احمد بن عبدالحمید، جامعة ام القری.
 مسلم، ابن الحجاج القشیری النیسابوری. (1991م). صحیح مسلم، چ 1. تحقیق: محمد فواد عبدالباقی، بیروت: دار احیاء الکتب العربیة.
 مصطفوی، حسن. (1368ش). التحقیق فی کلمات القران الکریم، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
 مظفر، محمدرضا. (1370ش). أصول فقه، چ4. قم: مرکز تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
 نورسی، بدیع الزمان. (2002م). رسائل النور، چ2. قاهره: دارالکتب المصریة.
 نوری، حسین. (1409ق). مستدرک الوسائل، قم.