امکان سنجی استناد به قاعده اتلاف در جبران خسارت قراردادی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی،دانشکده الهیات، دانشگاه تهران (دانشکدگان فارابی) ، تهران: ایران.

2 دکتری، گروه حقوق خصوصی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد مقدس: ایران.

3 دکتری، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی،دانشکده الهیات، دانشگاه تهران، تهران: ایران.

10.22034/mfu.2025.142471.1487

چکیده

جبران خسارت ناشی از نقض قرارداد، با توجه به گسترش روزافزون روابط قراردادی، اهمیت فزاینده‌ای یافته است. در نظام حقوقی ایران، علاوه بر قواعد عام مسئولیت مدنی، قواعد فقهی نیز در این زمینه مؤثرند. یکی از این قواعد، قاعده اتلاف است که در فقه از موجبات ضمان قهری به‌شمار می‌رود. با این‌حال، کاربرد این قاعده که ریشه در مسئولیت قهری دارد، در حوزه مسئولیت قراردادی با چالش‌هایی مواجه است. این پژوهش با هدف بررسی چالش‌های استناد به قاعده اتلاف در جبران خسارت قراردادی انجام شده است. چالش‌های اصلی عبارتند از: تفاوت در ماهیت مسئولیت قراردادی و قهری؛ شرایط تحقق اتلاف در مسئولیت قراردادی و نحوه جمع میان توافق طرفین در قرارداد با قواعد عام مسئولیت قهری درخصوص جبران خسارت. در این پژوهش که با روش توصیفی-تحلیلی انجام شده، پس از بررسی دیدگاه‌های مختلف فقهی، دیدگاه اصطیادی بودن قاعده اتلاف به‌عنوان دیدگاه برگزیده انتخاب شده است. این دیدگاه با رویکرد حقوق ایران و سایر نظام‌های حقوقی سازگارتر است. با توجه به اصطیادی بودن این قاعده، می‌توان آن‌را در هر دو حوزه مسئولیت قراردادی و قهری به‌کار برد. همچنین، نقض عمدی قرارداد را می‌توان نوعی اتلاف تلقی کرد. درخصوص نحوه جبران خسارت نیز می‌توان توافق طرفین را با قواعد عام مسئولیت قهری جمع نمود. با این‌حال، در استناد به قاعده اتلاف در جبران خسارت قراردادی، باید به شرایط و محدودیت‌های آن توجه داشت.
کلیدواژه‌ها قاعده اتلاف، مسئولیت قراردادی، جبران خسارت، تقصیر، ضمان قهری

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Feasibility of Invoking the Rule of "Itlaf" in Contractual Damage Compensation

نویسندگان [English]

  • muhamad rasuol ahangran 1
  • mahdi miri 2
  • g s 3
1 Professor, Department of Theology, Faculty of Farabi Campus, University of Tehran, Tehran, Iran.
2 PhD, Department of Law, Faculty of Private Law, Razavi University of Islamic Sciences, Mashhad, Iran,.
3 PhD , departmant of Jurisprudence and Fundamentals of Islamic Law, Faculty of Theology, University of Tehran, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Compensation for damages resulting from breach of contract has gained increasing significance due to the expansion of contractual relations. In the Iranian legal system, in addition to the general rules of civil liability, Islamic jurisprudence (fiqh) rules are also influential in this area. One of these rules is the rule of "Itlaf" (unlawful destruction or consumption of another's property), which is considered one of the grounds for strict liability in fiqh. However, the application of this rule, rooted in strict liability, faces challenges in the realm of contractual liability. This research examines the challenges of invoking the rule of Itlaf in contractual damage compensation. This research addresses the challenges of: the difference in the nature of contractual and strict liability; the conditions for the realization of Itlaf in contractual liability; and how to reconcile the agreement between the parties in the contract with the general rules of strict liability regarding damage compensation.  This descriptive-analytical research, after examining various fiqh viewpoints, identifies the viewpoint of Itlaf being a discretionary rule as the preferred approach. This viewpoint is more compatible with the approach of Iranian law and other legal systems. Considering the discretionary nature of this rule, it can be applied in both contractual and strict liability domains. Also, intentional breach of contract can be considered a type of Itlaf. Regarding the method of compensation for damages, the agreement of the parties can be reconciled with the general rules of strict liability. However, in invoking the rule of Itlaf in contractual damage compensation, its conditions and limitations must be considered. This research contributes to a deeper understanding of damage compensation in contractual relations within the Iranian legal framework, with potential implications for legal practice and policy.
Keywords: Rule of Loss, Contractual Liability, Damage Compensation, Fault, Strict Liability

کلیدواژه‌ها [English]

  • Itlaf
  • Rule of Itlaf
  • Damage
  • Contract
  • Contractual Damage
Akhund Khorasani, Muhammad Kazim (1409 AH). Hashiyah Kitab al-Makasib. Qom: Maktabat al-Dawri. (in Persian)
Al-Hajri, Hamad ibn Muhammad al-Jabir. (1429 AH). Al-Qawa'id wa al-Dawaabit al-Fiqhiyyah fi al-Daman al-Mali. Medina: Dar Kunuz Ishbiliyyah lil-Nashr wa al-Tawzi'. (in Persian)
'Allamah Hilli, Hasan ibn Yusuf (1405 AH). Tabiyn al-Haqa'iq. Qom: Manshurat Maktabat Ayatollah al-'Uzma al-Mar'ashi al-Najafi. (in Persian)
'Allamah Hilli, Hasan ibn Yusuf (1413 AH). Nihayat al-Ahkam. Qom: Mu'assasah al-Nashr al-Islami. (in Persian)
'Allamah Hilli, Hasan ibn Yusuf (1414 AH). Tadhkirat al-Fuqaha'. Qom: Mu'assasah al-Nashr al-Islami. (in Persian)
'Amid Zanjani, 'Abbas'ali (2008). Mujibat-i Daman. Tehran: Majma'-yi 'Ilmi wa Farhangi-yi Majd. (in Persian)
Bahrami Ahmadi, Hamid (2010). Strict Liability (Civil Liability). Tehran: Majd. (in Persian)
Bariklu, Alireza (2006). Civil Liability. Tehran: Nashr-i Mizan. (in Persian)
Bijnordi, Sayyid Hasan (1998). Al-Qawa'id al-Fiqhiyyah. Tehran: Mu'assasah-yi Tanzim wa Nashr-i Athar-i Imam Khomeini (ra). (in Persian)
Buhuti, Mansur ibn Yunus (1408 AH). Kashf al-Qina' 'an Matn al-Iqna'. Beirut: Dar al-Kutub al-'Ilmiyyah. (in Persian)
Fadil Lankarani, Muhammad (2004). Al-Qawa'id al-Fiqhiyyah. Qom: Markaz-i Fiqhi-yi A'immah-yi Athar. (in Persian)
Fakhr Razi, Muhammad ibn 'Umar (1411 AH). Al-Sharh al-Kabir. Beirut: Dar Ihya' al-Turath al-'Arabi. (in Persian)
Farahi, Khalil ibn Ahmad (n.d.). Al-'Ayn. Qom: Intisharat-i Hijrat. (in Persian)
Fayruzabadi, Majd al-Din Muhammad ibn Ya'qub (1412 AH). Al-Qamus al-Muhit. Beirut: Dar al-Fikr. (in Persian)
Haydar, Ali (n.d.). Durar al-Hukkam Sharh Majallat al-Ahkam al-'Adliyyah. Beirut: Dar Ihya' al-Turath al-'Arabi. (in Persian)
Hurr 'Amili, Muhammad ibn Hasan (1414 AH). Wasa'il al-Shi'ah. Qom: Mu'assasah-yi Al al-Bayt. (in Persian)
Husayni Maraghi, Mir Fath (1417 AH). Al-'Anawin. Qom: Dar al-Tafsir. (in Persian)
Ibn Abidin, Muhammad Amin (1421 AH). Radd al-Muhtar 'ala al-Durr al-Mukhtar. Beirut: Dar al-Fikr. (in Persian)
Ibn Hajar Asqalani, Ahmad ibn Ali (1415 AH). Fath al-Bari Sharh Sahih al-Bukhari. Beirut: Dar al-Ma'rifah. (in Persian)
Ibn Idris Hilli, Muhammad ibn Mansur (1410 AH). Al-Sara'ir. Qom: Al al-Bayt Institute. (in Persian)
Ibn Manzur, Muhammad ibn Mukarram (1414). Lisan al-Arab. Beirut: Dar Sader. (in Persian)
Ibn Qudamah, Muhammad ibn Ahmad (1403 AH). Al-Sharh al-Kabir 'ala Matn al-Muqni' (printed with al-Mughni). Beirut: Dar al-Kitab al-Arabi. (in Persian)
Ibn Qudamah, Muwaffaq al-Din Abdullah ibn Ahmad (1417 AH). Al-Mughni. Beirut: Dar al-Kutub al-'Ilmiyyah. (in Persian)
Ibn Yusuf, Ahmad ibn Muhammad al-Mir'i (1404 AH). Ghaayat al-Muntaha fi al-Jam' bayn al-Iqna' wa al-Muntaha. Beirut: Dar al-Fikr. (in Persian)
Isfahani, Muhammad Husayn (1418 AH). Hashiyat al-Makasib. Qom: Intisharat-i Jami'ah-yi Mudarrisin. (in Persian)
Kasani, 'Ala' al-Din Abu Bakr ibn Mas'ud (1974). Bada'i' al-Sana'i' fi Tartib al-Shara'i'. Beirut: Dar al-Kutub al-'Ilmiyyah. (in Persian)
Katouzian, Nasser (2007). Extra-Contractual Obligations (Strict Liability): Civil Liability. Tehran: Nashr-i Mizan. (in Persian)
Katouzian, Nasser (2021). Civil Law in the Current Legal System. Tehran: Nashr-i Mizan. (in Persian)
Khatib Shirbiny, Muhammad ibn Muhammad (2009). Mughni al-Muhtaj. Beirut: Dar al-Kutub al-'Ilmiyyah. (in Persian)
Khomeini, Sayyid Ruhollah (1999). Al-Makasib al-Muharramah. Tehran: Mu'assasah-yi Tanzim wa Nashr-i Athar-i Imam Khomeini (ra). (in Persian)
Khomeini, Sayyid Ruhollah (1999). Kitab al-Bay'. Tehran: Mu'assasah-yi Tanzim wa Nashr-i Athar-i Imam Khomeini (ra). (in Persian)
Khu'i, Sayyid Abu al-Qasim (1418 AH). Kitab al-Ijarah. Qom: Matba'ah Sayyid al-Shuhada'. (in Persian)
Kulayni, Muhammad ibn Ya'qub (1407 AH). Al-Kafi. Tehran: Dar al-Kutub al-Islamiyya. (in Persian)
Lotfi, Asadullah (2014). Causes and Removals of Liability in the Jurisprudence and Civil Law of Iran. Tehran: Mizan. (in Persian)
Makarim Shirazi, Nasir (1926). Al-Qawa'id al-Fiqhiyyah. Qom: Madrasah al-Imam 'Ali ibn Abi Talib. (in Persian)
Makarim Shirazi, Nasir (1998). Tafsir-i Namuneh. Tehran: Dar al-Kutub al-Islamiyya. (in Persian)
Marqus, Sulayman (1990). Al-Wafi fi Sharh al-Qanun al-Madani. Cairo: Dar al-Nahdah al-'Arabiyyah. (in Persian)
Ministry of Awqaf and Islamic Affairs (1427 AH). Al-Mawsu'ah al-Fiqhiyyah al-Kuwaitiyyah. Kuwait: Ministry of Awqaf and Islamic Affairs. (in Persian)
Muhaqqiq Damad, Sayyid Mustafa (2001). Qawa'id-i Fiqh. Tehran: Nashr-i 'Ulum-i Islami. (in Persian)
Muhaqqiq Damad, Sayyid Mustafa (n.d.). Kitab al-Salah. Qom: Mu'assasah-yi Farhangi-yi Intisharat-i Tashayyu'. (in Persian)
Musawi Bijnordi, Sayyid Muhammad (1401 AH). Qawa'id-i Fiqhiyyah. Tehran: Mu'assasah-yi Tanzim wa Nashr-i Athar-i Imam Khomeini (ra). (in Persian)
Najafi, Muhammad Hasan (1404 AH). Jawahir al-Kalam fi Sharh Shara'i' al-Islam. Beirut: Dar Ihya' al-Turath al-'Arabi. (in Persian)
Qarafi, Shihab al-Din Ahmad ibn Idris (1418 AH). Al-Furuq. Beirut: Dar al-Gharb al-Islami. (in Persian)
Rah Peyk, Siamak; Sahra'i Mavanah, Nader. (2019). Organizing the theory of contractual justice in the law of France, England and the jurisprudence and law of Iran. Comparative Law (Nameh-yi Mufid), 15(2 (serial 112)), 219-244. (in Persian)
Ramli, Shams al-Din Muhammad ibn Abi al-Fadl (1404 AH). Nihayat al-Muhtaj. Beirut: Dar al-Fikr. (in Persian)
Rashti, Sayyid Muhammad (n.d.). Kitab al-Ghasb. Qom: Maktabat al-Mufid. (in Persian)
Ruhani, Sayyid Muhammad Sadiq (1435 AH). Fiqh al-Sadiq. Qom: Dar al-Wilayah. (in Persian)
Sarkhasi, Shams al-Din Muhammad ibn Ahmad (1421 AH). Al-Mabsut. Beirut: Dar al-Ma'rifah. (in Persian)
Tabataba'i Hakim, Sayyid Muhsin ibn Sayyid Mahdi (1995). Mustamsik al-'Urwat al-Wuthqa (Kitab al-Ijarah). Qom: Daftar-i Intisharat-i Islami. (in Persian)
Tabataba'i Yazdi, Sayyid Muhammad Kazim (1417 AH). 'Urwat al-Wuthqa (Hashiyah Aqa Diya' 'Iraqi). Qom: Daftar-i Intisharat-i Islami. (in Persian)
Tusi, Abu Ja'far Muhammad ibn Hasan (2008). Al-Mabsut fi Fiqh al-Imamiyyah. Tehran: Maktabat al-Muhaqqiq al-Tabataba'i. (in Persian)
Wahdati Shibri, Sayyid Hasan (2011). Mabani-yi Mas'uliyyat-i Qarardadi. Tehran: Majd. (in Persian)
Zamani, Mojtaba; Rizwan Talab, Muhammad Rida (2019). Typology of indirect damages in tort liability. Comparative Studies of Jurisprudence and Principles of Religions, 2(2), 145-166. doi: https://doi.org/10.34785/J016.2019.780 (in Persian)
Zuhayli, Wahbah (1402 AH). Al-Qawanin al-Fiqhiyyah. Damascus: Dar al-Fikr. (in Persian)
Zuhayli, Wahbah (1417 AH). Al-Fiqh al-Islami wa Adillatuhu. Damascus: Dar al-Fikr. (in Persian)