وضعیت «بیع بدون ثمن»؛ مطالعه تطبیقی فقه مذاهب اسلامی و حقوق ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار، گروه حقوق، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران

10.22034/mfu.2024.139930.1347

چکیده

وجود عوض در عقد بیع، مقتضای ذات عقد است و فقدان آن، علی­الاصول، عقد را باطل می­کند. از سوی دیگر اگر بتوان، بیع بدون ثمن را حمل بر عقد صحیح دیگری از جمله هبه کرد، به‌نظر گروهی، به مقتضای ترجیح اراده باطنی بر اراده ظاهری می­توان پذیرفت که عقد مذکور، نه عقد بیع باطل بلکه، به‌عنوان مثال، عقد هبه­ی صحیح بوده است؛ در نتیجه آثار هبه­ی صحیح بر این عقد مترتب می­شود نه آثار بیع باطل. مشابه این وضعیت، فرض دیگری است که در آن فروشنده بدون این‌که ثمن را دریافت کند رسید دریافت ثمن را امضا می­کند یا در قرارداد می­پذیرد که ثمن نقداً دریافت شده است. اختلاف‌نظر درخصوص ترجیح اراده ظاهری و اراده باطنی در اینجا وجود ندارد، بلکه این بحث مطرح است که آیا می­توان «اقرار کاذب به دریافت ثمن» را به منزله­ی ابراء بدهکار دانست یا این‌که فروشنده (طلبکار) با اثبات کذب اقرار خود مستحق دریافت ثمن است؟ در این مقاله براساس روش توصیفی تحلیلی، ابتدا بین دو وضعیت فوق تفکیک شده و سپس نظرات مختلف در مورد بیع بدون ثمن، با تکیه بر مبانی، بررسی و تحلیل گردیده و بیان شده این وضعیت متفاوت با بیع با ثمن معین و اقرار کذب به دریافت آن است. در وضعیت اول در تردید بین این‌که عقد صورت گرفته را عقدی باطل بدانیم یا آن‌را حمل بر عقد صحیح دیگری کنیم، اگرعقد دوم، عقدی معین باشد، می­توان با تکیه بر قصد واقعی، عقد را صحیح دانست. در وضعیت دوم نیز اقرار کاذب به دریافت ثمن و یا دادن رسید صوری و امثال آن، به خودی خود نمی­تواند سبب بطلان عقد تلقی شود مگر مدعی بطلان بتواند صوری بودن عقد را اثبات کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Investigating the situation of "priceless sale" from the perspective of Islamic jurisprudence and Iranian law and comparing it with similar institutions

نویسنده [English]

  • seyyed Mohammad Razavi
Assistant professor, department of law, faculty of literature and Humanities, university of Birjand, Birjand, Iran.
چکیده [English]

"Priceless sale" should be considered invalid because the condition that constitutes the essence of the contract does not exist. On the other hand, as a result of preference of the Internal Volition over the external volition, if it is possible to transfer the "Priceless sale" to another valid contract, it can be accepted that the contract that is the subject of the lawsuit is not a void sale contract; rather, it will be an another correct contract. In a similar situation the seller signs the price receipt without receiving it or accepts that the price has been received in cash. There is no difference of opinion regarding the preference of the Internal or external volition in the latter case, but it is debatable whether it is possible to consider "false acknowledgment of receiving the price" as the debtor's acquittal or the creditor is entitled to his acknowledgment by proving his false confession. In this article, First, it is separated between the above two situations and various opinions has been examined and analyzed descriptively, then stated in the first situation, in doubt between whether to consider the concluded contract as invalid or to consider it as valid contract, if the second contract is a specific contract, it can be considered valid by relying on the real Internal Volition. In the second situation, the false confession or giving a formal receipt cannot be considered as a reason for invalidating the contract unless the claimant can prove that the contract is formal

کلیدواژه‌ها [English]

  • "priceless sale"
  • "Rent without a fee"
  • "Internal Volition"
  • " external volition"
قرآن کریم.
ابن نجیم، زین الدین بن إبراهیم بن محمد. (1419 هـ). الْأَشْبَاهُ وَالنَّظَائِرُ عَلَى مَذْهَبِ أَبِیْ حَنِیْفَةَ النُّعْمَانِ. چ1. بیروت: دار الکتب العلمیة.
أفندی، علی حیدر. (1411ه). درر الحکام فی شرح مجلة الأحکام. چ1. بی­جا: دار الجیل.
انصارى، شیخ مرتضى. (1415ق). کتاب المکاسب. چ1. قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم.
ایروانى، على بن عبد الحسین. (1406ق). حاشیة المکاسب. چ1. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى،
بحرانى، یوسف بن احمد. (1405ق). الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة. چ1. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
بهوتی، منصور بن یونس. (بی­تا). کشاف القناع عن متن الإقناع. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ــــــــــ . (بی­تا). الروض المربع شرح زاد المستقنع. ریاض: دار المؤید.
تولایی، علی و لیلا مهرابی راد و سیدمحمد مهدی صابر. (پاییز و زمستان 1400). «نگرشی تاریخ بر حدیث الخراج بالضمان و کاربرد آن در فقه مدنی». دوفصلنامه مطالعات تطبیقی فقه و اصول مذاهب. سال چهارم. شماره دوم. صص274- 259.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر. (1386). الفارق. چ1. تهران: انتشارات گنج دانش.
جوانمرد، ابراهیم و سیدمحمد رضوی و صالح یمرلی. (بهار و تابستان 1402)، «اراده یکجانبه در ایجاد تعهد؛ مطالعه تطبیقی فقه مذاهب اسلامی و حقوق ایران». دوفصلنامه مطالعات تطبیقی فقه و اصول مذاهب. سال ششم، شماره اول، صص 113- 93.
جوینی، عبدالملک بن عبدالله. (1428هـ). نهایة المطلب فی درایة المذهب. چ1. جده: دار المنهاج.
حسینى شیرازى، سیدمحمد. (بی­تا). إیصال الطالب إلى المکاسب. چ1. تهران: منشورات اعلمى.
حسینى عاملى، سیدجواد. (1419ق). مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة. چ1. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
حلّى، ابن ادریس، محمد بن منصور. (1410ق). السرائر الحاوی لتحریرالفتاوى. چ2. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
حلّى، محقق، نجم الدین. (1408ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام. چ2. قم، مؤسسه اسماعیلیان.
حلّى، علامه، حسن بن یوسف. (1421ق). تلخیص المرام فی معرفة الأحکام. چ1. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى.
ــــــــــ . (1420ق). تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة. چ1. قم: مؤسسه امام صادق علیه السلام.
ــــــــــ . (1413ق). قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام. چ1. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
حمد بن عبد الله بن عبد العزیز الحمد. (بی­تا). شرح زاد المستقنع. بی­نا.
خوانسارى، محمد امامى. (بی­تا). الحاشیة الثانیة على المکاسب. چ1. بی­نا.
رافعی قزوینی، عبدالکریم بن محمد. (بی­تا). فتح العزیز بشرح الوجیز= الشرح الکبیر. بی­جا. دارالفکر.
رشتى، میرزا حبیب الله. (1311ق). کتاب الإجارة. چ1. بى‌نا.
زحیلی، محمدمصطفى. (1427هـ - 2006 م). القواعد الفقهیة وتطبیقاتها فی المذاهب الأربعة. چ1. دمشق: دارالفکر.
زحیلی، وَهْبَة بن مصطفى. (بی­تا). الفِقْهُ الإسلامیُّ وأدلَّتُهُ (الشَّامل للأدلّة الشَّرعیَّة والآراء المذهبیَّة وأهمّ النَّظریَّات الفقهیَّة وتحقیق الأحادیث النَّبویَّة وتخریجها). چ4. دمشق: دار الفکر.
زرکشی أبو عبدالله بدر الدین محمد. (1405هـ). المنثور فی القواعد الفقهیة. کویت: وزارة الأوقاف الکویتیة.
زیلعی، عثمان بن علی. (1313هـ). تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق وحاشیة الشِّلْبِیِّ. چ2. قاهره: دار الکتاب الإسلامی.
سبحانى، جعفر. (1414ق). المختار فی أحکام الخیار. چ1. قم: مؤسسه امام صادق علیه السلام.
ــــــــــ . (1424ق). المواهب فی تحریر أحکام المکاسب. چ1. قم: مؤسسه امام صادق علیه السلام.
ــــــــــ . (1416ق). نظام المضاربة فی الشریعة الإسلامیة الغراء. چ1. قم:  مؤسسه امام صادق علیه السلام.
سبکی، تاج­الدین عبدالوهاب. (1411هـ). الأشباه والنظائر. چ1. لبنان: دارالکتب العلمیة.
سیوطی، عبدالرحمن بن أبی بکر. (1411هـ). الأشباه والنظائر. چ1. بیروت: دارالکتب العلمیة.
شبیرى زنجانى، سیدموسى. (1419ق). کتاب نکاح. چ1. قم: مؤسسه پژوهشى راى‌پرداز.
شهیدی، مهدی. (1386). سقوط تعهدات. چ8. تهران: انتشارات مجد.
ــــــــــ . (1386). تشکیل تعهدات. چ6. تهران: انتشارات مجد.
صیمرى، مفلح بن حسن. (1420ق). غایة المرام فی شرح شرائع الإسلام. چ1. بیروت: دار الهادی.
عاصمی، عبدالرحمن بن محمد. (1397هـ)، حاشیة الروض المربع شرح زاد المستقنع. چ1. بی­نا.
عاملى، شهید ثانى، زین الدین بن على. (1410ق). الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (المحشّى - کلانتر). چ1. قم: کتابفروشى داورى.
ــــــــــ . (1413ق). مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام. چ1. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
ــــــــــ . (1419ق). فوائد القواعد. چ1. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.
عمرانی، أبو الحسین یحیى بن أبی الخیر. (2000م). البیان فی مذهب الإمام الشافعی. چ1. جدة: دارالمنهاج.
غزالی، أبوحامدمحمدبن محمد. (1417). الوسیط فی المذهب. چ1. قاهرة: دارالسلام.
فاضل لنکرانى، محمد. (1424ق). تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة الإجارة. چ1. قم: مرکز فقهى ائمه اطهار علیهم السلام.
فرح زادی، علی اکبر و حدیث سلیمانی. (1397). «استثنائات قاعده تبعیت عقد از قصد در فقه مذاهب اسلامی». دوفصلنامه مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی. شماره 49، صص29- 16.
کاتوزیان، ناصر. (1389). دوره مقدماتی حقوق مدنی، درسهایی از عقود معین. تهران: انتشارات گنج دانش.
ــــــــــ . (1384). حقوق مدنی، ایقاع، نظریه عمومی- ایقاع معین. چ3. تهران: نشر میزان.
ــــــــــ . (1393). حقوق مدنی قواعد عمومی قراردادها. چ12. تهران: شرکت سهامی انتشار.
ــــــــــ . (1391). اعمال حقوقی. چ6. تهران: شرکت سهامی انتشار.
کاسانی، علاء الدین، أبوبکربن مسعود. (1986م). بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع. چ2. دار الکتب العلمیة.
کاشف الغطاء، حسن. (1422ق). أنوار الفقاهة- کتاب البیع. چ1. نجف: مؤسسه کاشف الغطاء.
کرکى، محقق ثانى، على بن حسین. (1414ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد. چ2. قم: مؤسسه آل البیت.
کلینى، محمد بن یعقوب. (1407ق). الکافی. چ4. تهران: دارالکتب الإسلامیة.
محقق داماد، سیدمصطفى. (1406ق). قواعد فقه. چ12. تهران: مرکز نشر علوم اسلامى.
مقدسی، موسى بن أحمد. (بی­تا). الإقناع فی فقه الإمام أحمد بن حنبل. بیروت: دار المعرفة.
مکارم شیرازى، ناصر. (1426ق). أنوار الفقاهة - کتاب التجارة. چ1. قم: انتشارات مدرسة الإمام علی بن أبی طالب علیه السلام.
ــــــــــ . (1427ق). استفتاءات جدید. چ2. قم: انتشارات مدرسه امام على بن ابى طالب علیه السلام.
الموسوعة الفقهیة الکویتیة(من 1404- 1427هـ). چ3. وزارة الأوقاف والشئون الإسلامیة – الکویت: طبع الوزارة.
موسوى قزوینى، سیدعلى. (1424ق). ینابیع الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام. چ1. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
ــــــــــ . (1419ق). رسالة قاعدة «ما یضمن بصحیحه یضمن بفاسده». چ1، قم. دفتر انتشارات اسلامى.
نائینى، میرزا محمدحسین. (1373ق). منیة الطالب فی حاشیة المکاسب. چ1. تهران: المکتبة المحمدیة.
نجفى، محمد حسن. (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. چ7. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
نووی، أبوزکریا محیی الدین یحیى. (1412هـ). روضة الطالبین وعمدة المفتین. چ3. بیروت: المکتب الإسلامی
همدانى، آقا رضا. (1420ق). حاشیة کتاب المکاسب. چ1. قم: بی­نا.