تحقق قتل با ترکِ‌فعل در فقه اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

سالم افسری، استادیار، گروه فقه شافعی، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه کردستان، سنندج، ایران.

10.22034/mfu.2023.139785.1346

چکیده

مسئله‌ی امکان یا عدم امکان ارتکاب جرم قتل از طریق ترکِ‌فعل از مسائل محل بحث، در فقه جزای اسلامی است که از دیرباز مورد توجه فقها بوده است؛ این‌که آیا جرم قتل ممکن است در شرایط خاص با ترکِ‌فعل تحقق پیدا کند؟ در این مقاله براساس روش توصیفی تحلیلی به بررسی آن پرداخته شده است. از دیدگاه جمهور فقهای اسلامی (مالکیه، شافعیه، حنابله، امامیه، زیدیه و ظاهریه) تحقق جرم قتل هم با فعل مثبت و هم با ترکِ‌فعل امکان‌پذیر است. در مذهب حنفی، ابویوسف و محمد معتقدند که این نوع قتل در زمره‌ی قتل به‌واسطه‌ی سبب به‌شمار می‌آید؛ اما ابوحنیفه معتقد است که هلاکت انسان به‌وسیله‌ی ترک اساساً قتل نیست و مستوجب ضمان نمی‌باشد. آن‌دسته از فقهایی که در مورد اعتبار ترک به‌عنوان عنصر مادی جرم قتل تردید دارند بیان می‌دارند ترک و امتناع، امری عدمی است و عدم نمی‌تواند سبب وجود شود. براساس یافته‌های این تحقیق و باتوجه به شواهد فقهی موجود در باب جنایات، قائل بودن به تحقق جرم قتل به‌وسیله‌ی ترک در صورت قصد ارتکاب قتل، وجود الزام شرعی دالّ بر انجام یک وظیفه/ تعهد و استطاعت ممتنع در انجام فعل با روح شریعت همخوانی بیشتری دارد و از میان دیدگاه‌های موجود این رأی راجح به‌نظر می‌آید. بر این اساس، در صورتی‌که شخص، دارای یک الزام شرعی/قانونی یا قراردادی باشد، خودداری او از انجام این تعهد، صرف یک ترکِ‌فعل خالص و ناب نبوده، بلکه، نوعی از نقض قرارداد است و این نقض خود، چون یک عمل جلوه‌گر می‌شود و به عبارتی دیگر، ترکِ‌فعل خالص، خود، موجد مسؤولیت جنایی نیست و آنچه به‌صورت عینی رؤیت می‌شود، کنش‌های انسانی است که صورت فعل دارند. در این میان، باید تفکیک ظریفِ میان خودداری کردن و نقض کردن را مورد توجه قرار داد. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Substantiation of Murder through Act of Omission in Islamic Jurisprudence

نویسنده [English]

  • salem afsari
Assistant professor , Department of Shafi'i Jurisprudence, Faculty of Humanities and Social Sciences, University of Kurdistan, Sanandaj, Iran.
چکیده [English]

The issue of whether it is possible to commit the crime of murder by act of omission is a topic of discussion in Islamic penal jurisprudence, which has been concerned by jurists for a long time; that is, whether the crime of murder may be realized in certain circumstances by act of omission. This research uses the descriptive-analytical method to study the issue. The majority of Islamic jurists (Mᾱlkῑs, Shᾱfi'ῑs, Hanbalῑs, Imᾱmῑs, Zaidῑs, and Zᾱhirῑs), believe that it is possible to commit the crime of murder both through affirmative action and act of omission. In Hanafῑ school, Abu Yusuf and Muhammad believe that this type of murder is among the murders caused by reason; however, Abu Hanῑfa believes that the destruction of a human being by act of omission is not basically murder and is not liable to indemnification (ḍimān). Those who doubt the validity of act of omission as a material element of the crime of murder, state that act of omission and refusal are non-existent which cannot cause existence. Based on the findings of this research and available jurisprudential evidence, the belief that the crime of murder by omission is fulfilled in the case of intent to commit murder and the existence of a religious obligation indicating the performance of a duty/obligation and the abstained ability to perform the deed, are more consistent with the spirit of Shari'a, which among the existing views, this opinion seems preferable. Accordingly, if a person has a Shar'i/legal or contractual obligation, his refusal to fulfill this obligation is not just a pure act of omission, but rather, it is a type of breaching contract, that itself manifests as an act. In other words, omission of a pure act itself does not create criminal responsibility, and what is seen objectively is the human actions that have the form of an action. However, it is important to consider the subtle distinnction between abstaining and violating in this context.

کلیدواژه‌ها [English]

  • action
  • act of omission
  • murder
  • Islamic jurisprudence

مراجع

آل بورنو، محمد صدقی بن احمد. (1424ق). موسوعة القواعد الفقهیه. چ1. بیروت: مؤسسة الرساله.
ابن امیر الحاج، شمس الدین محمد بن محمد. (1403ق). التقریر و التحبیر. چ3. بیروت: دار الکتب العلمیه.
ابن التلمسانی، عبدالله بن محمد علی. (1416ق). شرح المعالم فی اصول الفقه. چ1. بیروت: عالم الکتب للطباعة و النشر.
ابن تیمیه، تقی الدین احمد بن عبدالحلیم. (1416ق). مجموع الفتاوی. تحقیق: عبدالرحمن بن محمد بن قاسم. مدینه نبوی: مجمع الملک فهد لطباعة المصحف الشریف.
ابن حجر هیتمی، احمد بن محمد. (بی‌تا). الفتاوی الفقهیه الکبری. جمع: عبدالقادر بن احمد الفاکهی، بی‌جا: المکتبة الاسلامیة.
ابن حزم، علی بن احمد. (بی‌تا). المحلّی بالآثار. بیروت: دار الفکر.
ابن عبدالسلام، عزالدین عبدالعزیز بن عبدالسلام. (1414ق). قواعد الاحکام فی مصالح الأنام. تعلیق: طه عبدالرؤوف سعد. قاهره: مکتبة الکلیات الأزهریة.
ابن عقیل، علی بن عقیل بن محمد. (1420ق). الواضح فی اصول الفقه. چ1. تحقیق: عبدالله بن عبدالمحسن الترکی. بیروت: مؤسسة الرساله.
ابن ماجه، ابو عبدالله محمد بن یزید. (1430ق). سنن ابن ماجه. چ1. تحقیق: شعیب أرنؤوط، عادل مرشد، محمد کامل قره بللی، عبداللطیف حرز الله. بی‌جا: دار الرساله العالمیه.
ابن مفلح، برهان الدین ابراهیم بن محمد. (1418ق). المبدع فی شرح المقنع. چ1. بیروت: دار الکتب العلمیه.
ابن ملقن، سراج الدین عمر بن علی. (1429ق). التوضیح لشرح الجامع الصحیح. چ1. دمشق: دار النوادر.
إتربی، محمد صلاح محمد. (1433ق). التروک النبویة تأصیلاً و تطبیقاً. چ1. أطروحة ماجستیر کلیة دار العلوم بجامعة القاهره. قطر: وزارة الاوقاف و الشؤون الاسلامیه.
اردبیلی، محمد علی. (1386ش). حقوق جزای عمومی. چ16. دوره‌ی دو جلدی. تهران: نشر میزان.
امیر بادشاه، محمد امین بن محمد. (1403ق). تیسیر التحریر. مصر: مصطفی بابی حلبی.
إیجی، عضد الدین بن عبدالرحمن. (1424ق). شرح مختصر المنتهی الاصولی مع حاشیة سعد الدین التفتازانی و حاشیة السید الشریف الجرجانی وحاشیة الشیخ حسن الهروی. چ1. تحقیق: محمد حسن محمد حسن اسماعیل، بیروت: دار الکتب العلمیه.  
باهری، محمد و دیگران.  (1380ش). نگرشی بر حقوق جزای عمومی. تهران: مجمع علمی و فرهنگی مجد.
بخاری، محمد بن اسماعیل. (1422ق). الجامع المسند الصحیح المختصر من أمور رسول الله صلى الله علیه وسلم و سننه و أیامه. چ1. تحقیق: محمد زهیر بن ناصر الناصر. بیروت: دار طوق النجاة.
بخاری، عبدالعزیز بن احمد. ( بی‌تا). کشف الاسرار شرح اصول بزدوی. بیروت: دار الکتاب الاسلامی.
برماوی، شمس الدین محمد بن عبدالدائم. (1436ق). الفوائد السنیة فی شرح الألفیة. چ1. تحقیق: عبدالله رمضان موسی. مدینه‌ی نبوی: مکتبة التوعیة الاسلامیه.
بهنسی، احمد فتحی. (1988م). الجرائم فی الفقه الاسلامی. چ6. بیروت: دار الشروق.
بهوتی، منصور بن یونس. (بی‌تا). کشاف القناع عن متن الاقناع. بیروت: دار الکتب العلمیه.
جیزانی، محمد بن حسین. (1427ق). معالم اصول الفقه عند اهل السنه. چ5.  بی‌جا: دار ابن الجوزی.
-------- . ( 1431). سنة الترک و دلالتها علی الاحکام الشرعیه. چ1. ریاض: دار ابن الجوزی للنشر و التوزیع.
الحطاب، محمد بن محمد بن عبدالرحمن. (1412ق). مواهب الجلیل فی شرح مختصر خلیل. چ3. بیروت: دار الفکر.
خرشی، محمد بن عبدالله. (بی‌تا). شرح مختصر خلیل.  بیروت: دار الفکر للطباعة.
خمینی، روح الله. (1425ق). تحریر الوسیله. چ21. ترجمه‌ی علی اسلامی. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین.
خویی، سید ابوالقاسم. (1410ق). تکملة المنهاج. چ28. قم: نشر مدینة العلم.
ــــــــــ . (1422ق). مبانی تکملة المنهاج. چ1. قم. مؤسسه ی احیاء آثار امام خویی.
دسوقی، محمد بن احمد بن عرفه. (بی‌تا). حاشیة الدسوقی علی الشرح الکبیر. بیروت: دار الفکر.
رازی زین الدین، محمد بن ابی بکر. (1417ق). تحفة الملوک. چ1. بیروت: دار البشائر الاسلامیة.
رجراجی، حسین بن علی. (1425ق). رفع النقاب عن تنقیح الشهاب. چ1. ریاض: مکتبة الرشد للنشر و التوزیع.
زرکشی، بدرالدین محمد بن عبدالله. (1405ق). المنثور فی القواعد الفقهیه. چ2. کویت: وازارة الاوقاف الکویتیه.
--------- .(1418ق). تشنیف المسامع بجمع الجوامع. چ1. قاهره: مکتبة قرطبه للبحث العلمی و احیاء التراث.
سبکی، تقی الدین علی بن عبدالکافی. (1416ق). الابهاج فی شرح المنهاج. بیروت: دار الکتب العلمیه.
سبکی، علی بن عبدالکافی و سبکی تاج الدین. (1424ق). الابهاج فی شرح المنهاج. چ1. مکه: دار البحوث للدراسات الاسلمیه و احیاء التراث.
سرخسی، محمد بن احمد بن ابی سهل. ( بی‌تا). اصول سرخسی. بیروت: دار المعرفة.
سلمی، عیاض بن نامی بن عوض. (1426ق). اصول الفقه الذی لایسع الفقیه جهله. چ1. ریاض: دار التدمریة.
شاذلی، حسن علی. (بی‌تا). الجنایات فی الفقه الاسلامی(دراسة مقارنة بین الفقه الاسلامی و القانون). چ2. بی‌جا: دار الکتب الجامعیه.
شاطبی، ابراهیم بن موسی بن محمد. (1417ق). الموافقات. چ1. مدینه‌ی منوره: دار بن عفان.
الشایع، ناصر احمد ناصر. (1422ق). القتل بالترک بین الشریعة و القانون. ریاض: أکادیمیة نایف العربیة للعلوم الأمنیة. معهد الدراسات العلیا.
شربینی، محمد بن احمد الخطیب. (1415ق). مغنی المحتاج إلی معرفة معانی الفاظ المنهاج. چ1. بیروت: دار الکتب العلمیه.
شنقیطی، محمد الامین بن محمد المختار. (2005م). مذکره فی اصول الفقه. چ5. مدینه ی منوره: مکتبة العلوم و الحکم.
شوکانی، محمد بن علی بن محمد. (بی‌تا). السیل الجرار المتدفق علی حدائق الأزهار. چ1. دار ابن حزم.
صادقی، محمد هادی. (1387ش). حقوق جزای اختصاصی یک. جرایم علیه اشخاص. چ14. تهران: نشر میزان.
صادقی، میر محمد. (1392ش). حقوق کیفری اختصاصی یک. جرایم علیه اشخاص. چ13. تهران: نشر میزان.
عبداللهی، معاذ، کرامتی‌معز، هادی. (1398ش). دو فصلنامه تخصصی مطالعات فقه و اصول مذاهب. سال دوم. شماره اول. بهار و تابستان. 52-38.
عطار، حسن بن محمد. (بی‌تا). حاشیة العطار علی شرح الجلال المحلی علی جمع الجوامع. بیروت: دار الکتب العلمیه.
عوده، عبدالقادر. (بی‌تا). التشریع الجنائی فی الاسلام مقارناً بالقانون الوضعی. بیروت: دار الکتاب العربی.
عمرانی، ابو الحسین یحیی بن ابو الخیر. (1421ق). البیان فی مذهب الامام الشافعی. چ1. جده: دار المنهاج.
غیاث الدین بغدادی، غانم بن محمد. (بی‌تا). مجمع الضمانات. بی‌جا: دار الکتاب الاسلامی.
فناری، محمد بن حمزه. (1427ق). فصول البدائع فی اصول الشرائع. چ1. بیروت: دار الکتب العلمیه.
قرافی، احمد بن ادریس. (1416ق). نفائس الاصول فی شرح المحصول. چ1. قاهره: مکتبة نزار مصطفی الباز.
کاسانی، علاء الدین، ابوبکر بن مسعود. (1406ق). بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع. چ2. بیروت: دار الکتب العلمیه.
 گلدوزیان، ایرج. (1382ش). بایسته‌های حقوق جزای عمومی. چ7. تهران: نشر میزان.
مرعشی، سید محمد حسن. (بی تا). دیدگاه‌های نو در حقوق. چ2. تهران: نشر میزان.
منیاوی، محمود بن محمد. (1432ق). المعتصر من شرح مختصر الاصول من علم الاصول. چ2. مصر: المکتبة الشامله.
نجفی، محمد حسن. (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. چ7. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
نووی، محی الدین یحیی بن شرف. (1412ق). روضة الطالبین. چ3.  بیروت: المکتب الاسلامی.
ونشریسی، ابو العباس احمد بن یحیی. (1400ق). ایضاح المسالک الی قواعد الامام مالک. مغرب: دار الفضالة.
مطالعات تطبیقی فقه و اصول مذاهب
دوره 6، شماره 2 - شماره پیاپی 11
ناشر
مهر 1402
صفحه 115-92

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار