اعتبارسنجی گزارش‌های مورخان از سیره عملی معصومان و کاربست آن در استنباط احکام شرعی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 دانشجو دکتری، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه تهران، تهران، ایران

3 دانش‌پژوه سطح 2 حوزه علمیه قم، قم، ایران

10.22034/mfu.2023.62903

چکیده

برخی از فقهای اهل‌سنت، از گزارش‌های مورخان در کتاب‌های سیره، استفاده‌های فقهی کرده‌اند، در حالی که فقیهان امامیه تمایلی به استناد به منابع تاریخی در استنباط‌های فقهی خود ندارند. از آنجا که کتاب‌های تاریخی می‌تواند داده‌های فراوانی از گفتار و رفتار معصومان در اختیار فقیهان قرار دهد، بررسی امکان استناد به گزارش‌های تاریخ‌نگاران در استنباطات فقهی، ضروری به نظر می‌رسد. از این‌رو، در پژوهش حاضر به دنبال پاسخ‌گویی به این پرسش هستیم که آیا گزارش‌های تاریخ‌نگاران از سیره معصومان می‌توانند دلیل مستقلی در استنباط فقهی به‌حساب آیند؟ یافته‌های پژوهش حاضر که با روش توصیفی- تحلیلی و با استناد به داده‌های کتابخانه‌ای انجام شده است، نشان می‌دهد که هرچند می‌توان از عناوین چهارگانه «خبر واحد»، «قول کارشناس»، «تواتر» و «انسداد» به مثابه ادله حجیت گزارش مورخ بهره جست، ولی با توجه به محدودیت‌ها و مشکلات روشی در منابع تاریخی، تنها با پذیرش اعتبار انسداد در گزارش‌های مورخان، می‌توان منابع تاریخی را یکی از دلایل فقهی برای استنباط احکام فقهی تکلیفی یا وضعی به‌حساب آورد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Validation of historians' reports about the practical life of the infallibles and its usage in the inference of religious rulings

نویسندگان [English]

  • saeed nazaritavakkoli 1
  • Saeed Sabouei Jahromi 2
  • Seyed Reza Taghvaeian 3
1 Professor, Department of Jurisprudence and Fundamentals of Islamic Law, Faculty of Theology, University of Tehran, Tehran, Iran
2 PhD student, Department of Jurisprudence and Fundamentals of Islamic Law, Faculty of Theology, University of Tehran, Tehran, Iran
3 2nd level scholar of Qom Seminary, Qom, Iran
چکیده [English]

Some Sunni jurists have made jurisprudential use of the historians' reports in the Sirah books (books about infallible’s life). While the Jaʿfari (Imamiyya) jurists do not want to infer to historical sources in their jurisprudence inference. Since historical books can provide jurists with a lot of data about the speech and behavior of infallibles, it seems necessary to investigate the possibility of citing the reports of historians in jurisprudential inferences. Therefore, in the present study, we try to answer the question of whether the historians' reports of the lives of the infallibles can be considered an independent reason in jurisprudential inference. The findings of the present research, which was carried out by descriptive-analytical method and based on library data, it shows that although the four titles "khabar vahed" (single news), "expert's opinion", "khabar motavater" (frequent news) and "instead" (blocking in Islamic sources) can be used as proofs of the authenticity of the historian's report. But according to the limitations and methodological problems in historical sources, only by accepting the validity of "Ensedad" in historians' reports, historical sources can be considered as one of the jurisprudential reasons for inferring imperative rule or positive rules.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Historian
  • infallible
  • practical life
  • religious rulings

مراجع

قرآن کریم
ابن ابی‌حاتم، عبد الرحمن بن محمد. (بی‌تا). الجرح و التعدیل. حیدرآباد: مطبعۀ مجلس دائرۀ المعارف العثمانیۀ.
ابن أثیر، مبارک بن محمد جزری. (1367ش). النهایۀ فی غریب الحدیث و الأثر. چ4. قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.
ابن حجر، احمد بن علی. (1379ق). فتح الباری شرح صحیح البخاری. بیروت: دارالمعرفه.
ابن سعد، محمد. (1410ق). الطبقات الکبری. بیروت: دارالکتب العلمیۀ.
ابن عربی، محمد بن عبدالله. (1424ق). أحکام القرآن. چ3. بیروت: دارالکتب العلمیۀ.
ابن غضائری، احمد بن حسین. (1422ق). الرجال. قم: مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث.
ابن فارس، أحمد بن فارس. (1404ق). معجم مقائیس اللغۀ. قم: مکتب الاعلام الإسلامی.
ابن قیم، محمد بن‌ أبی‌بکر. (1415ق). زاد المعاد فی هدی خیر العباد. چ27. کویت: دار المنار الإسلامیۀ.
ابن کثیر، اسماعیل بن عمر. (1407ق). البدایۀ و النهایۀ. بیروت: دار الفکر.
ابن منظور، محمد بن مکرم. (1414ق). لسان العرب. چ3. بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
ابن ندیم، محمد بن اسحاق. (1417ق). الفهرست. چ2. بیروت: دار المعرفۀ.
ابن هشام، عبدالملک. (بی‌تا). السیرة النبویة. بیروت: دار المعرفة.
اردبیلی، احمد بن محمد. (1403ق). مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان‌. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
ازهری، محمد بن احمد. (1421ق). تهذیب اللغة. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
اشقر، محمد سلیمان. (1424ق). أفعال الرسول و دلالتها علی الأحکام الشرعیۀ. چ6. بیروت: مؤسسۀ الرسالۀ.
اصفهانی، محمد حسین. (1374ق). نهایۀ الدرایۀ فی شرح الکفایۀ. قم: سید الشهداء.
____________ . (1416ق). بحوث فی الأصول. چ2. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
آندرسون، مارین. (1386ش). «تاریخ چیست و مورخ کیست». فصلنامه رشد آموزش تاریخ. 9 (1): 59-51.
انصاری، مرتضی. (1383ش). مطارح الأنظار. چ2. قم: مجمع الفکر الأسلامی.
____________ . (1411ق). کتاب المکاسب. قم: دار الذخائر.
____________ . (1428ق). فرائد الأصول. چ9. قم: مجمع الفکر الإسلامی.
آهنگران، محمد رسول. (1385ش). «‌بررسی اصطلاح حجت یا حجیت در علم اصول». مجله علمی پژوهشهای فقهی. 5 (5): 137-152.
ایزدی مبارکه، کامران؛ گرامی، سیدمحمدهادی. (1389ش). «اصطلاح اخباری در سیر تحول مفهومی». حدیث پژوهی. 2 (1): 127-144.
بابایی، علی اکبر. (1386ش). «پژوهشی در اعتبار سخنان و آرای لغت‌دانان». فصلنامه پژوهش‌های اصولی. 3 (7): 37-48.
باقری، مهری. (1398ش). تاریخ زبان فارسی. چ10. تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.
بخاری، محمد بن اسماعیل. (1422ق). صحیح البخاری. بیروت: دار طوق النجاۀ.
بسام، مرتضی. (1426ق). زبدۀ المقال من معجم الرجال. بیروت. دار المحجۀ البیضاء.
بغدادی، احمد بن علی. (1422ق). تاریخ بغداد. بیروت: دار الغرب الإسلامی.
بوطی، محمد سعید رمضان. (بی‌تا). فقه السیره. بیروت: دار الفکر.
بیهقی، علی بن زید. (1361ش). تاریخ بیهقی. چ3. تهران: فروغی.
تبریزی، علی بن عبدالله علیاری. (1412ق). بهجۀ الآمال فی شرح زبدۀ المقال. چ2. تهران: بنیاد فرهنگ اسلامی کوشان‌پور.
جوهری، اسماعیل بن حماد. (1410ق). الصحاح. بیروت: دار العلم للملایین.
حفیدی، وریا. (1402ش). «تأثیر نگرش تاریخی فقیه بر تفسیر متون دینی با تأکید بر حدیث بسمله». دوفصلنامه مطالعات تطبیقی فقه و اصول مذاهب. 6 (1). 135-114.
حکیم، محمد تقى. (1418). الأصول العامة فی الفقه المقارن‏. چ2، قم: مجمع جهانی اهل بیت.
خراسانی، محمد کاظم. (1409ق). کفایۀ الأصول. قم: آل البیت.
خضر، عبدالعلیم عبدالرحمان. (1389ش). مسلمانان و نگارش تاریخ (پژوهشی در تاریخ‌نگاری اسلامی). تهران: سمت.
خمینی، سید روح الله. (1382ش). تهذیب الأصول. قم: دار الفکر.
____________ . (1415ق). انوار الهدایۀ فی التعلیقۀ علی الکفایۀ. چ2. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
خویی، سید ابوالقاسم. (1417ق). مصباح الفقاهۀ. قم: انصاریان.
____________ . (1422ق). مصباح الأصول. قم: مکتبۀ الداوری.
دوری، عبدالعزیز. (2005م). نشأۀ علم التاریخ عند العرب. بیروت: مرکز دراسات الوحدۀ العربیۀ.
ذهبی، محمد بن احمد. (1382ق). میزان الاعتدال فی نقد الرجال. بیروت: دار المعرفة للطباعة و النشر.
____________ . (1409ق). تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام. چ2. بیروت: دارالکتب العربی.
زنجانی، سید موسی شبیری. (1393ش). «انسداد از دیدگاه آیت الله العظمی شبیری زنجانی». پژوهه‌های فقهی تا اجتهاد. 3 (12).
سبزواری، عبد الاعلی. (بی‌تا). تهذیب الأصول. چ2. قم: موسسة المنار.
سجادی، سید صادق؛ عالم‌زاده، هادی. (1393ش). تاریخ‌نگاری در اسلام. چ13. تهران: سمت.
سید مرتضی، علی بن حسین. (1376ش). الذریعة الی أصول الشریعة. تهران: دانشگاه تهران.
شافعی، محمد بن ادریس. (1410ق). الأم. بیروت: دار المعرفۀ.
شاه‌پسند، الهه. (1398ش). «کارکرد قرائن تاریخی در فقه امامیه؛ بررسی موردی روایات سبب نزول». فقه و اصول. 51 (2): 41-63.
شهید ثانی، زین الدین بن علی. (1408ق). الرعایۀ فی علم الدرایۀ. قم: مکتبۀ آیۀ الله العظمی المرعشی النجفی.
شوکانی، محمد بن علی. (1419ق). ارشاد الفحول إلی تحقیق الحق من علم الأصول. دمشق: دار الکتب العربی.
____________ . (1993م). نیل الأوطار. قاهره: دار الحدیث.
صدر، سید محمد باقر. (1417ق). بحوث فی علم الأصول. مقرر: هاشمی شاهردوی. چ3. قم: مؤسسه دائرۀ المعرف فقه اسلامی.
____________ . (1417ق). بحوث فی علم الاصول. مقرر: عبدالساتر. بیروت: الدار الاسلامیة.
____________ . (1418ق). دروس فی علم الأصول. چ5. قم: مؤسسۀ النشر الإسلامی.
صدقی، ناصر (1392ش). «فرآیند تاریخی روش‌شناسی تاریخ‌نگاری اسلامی». دوفصلنامه تاریخ‌نگری و تاریخ نگاری دانشگاه الزهراء. 23 (12): 101-116.
طباطبائی، سید علی. (1418ق). ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل. قم: مؤسسۀ آل البیت. 
طبری، محمد بن جریر. (بی‌تا). تاریخ الأمم و الملوک. چ2. بیروت: بی‌نا.
طوسى، محمد بن حسن‏. (1417ق)، العُدة فی أصول الفقه‏، قم: علاقبندیان.
____________ . (1387ق). المبسوط فی فقه الإمامیۀ. چ3. تهران: مکتبۀ الرضویۀ.
عاملی، جعفر مرتضی. (1385ش). الصحیح من سیرة النبی الأعظم. قم: موسسه علمی فرهنگی دار الحدیث.
عاملی، محمد بن حسن. (1409ق). تفصیل وسائل الشعیۀ إلی تحصیل مسائل الشریعۀ. قم: مؤسسۀ آل البیت.
عبدالحمید، صائب. (2008م). علم التاریخ و مناهج المؤرخین. چ2. بیروت: مرکز الغدیر.
عراقی، ضیاء الدین. (1417ق). نهایة الأفکار. چ3. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
عسقلانی، احمد بن علی. (1406ق). تقریب التهذیب. دمشق: دار الرشید.
عسگری‌کیا، فرشاد؛ سید‌احمدی زاویه، سید سعید. (1397ش). «جستاری در نظریه تاریخ تحلیلی رابین جرج کالینگوود». دوفصلنامه تاریخ‌نگری و تاریخ نگاری. 28 (22): 85-104.
علامه حلی، حسن بن یوسف. (1411ق). الرجال. چ2. نجف: دار الذخائر.
____________ . (1412ق). منتهی المطلب فی تحقیق المذهب. مشهد: مجمع البحوث الإسلامیه.
____________ . (1414ق). تذکرة الفقهاء. قم: موسسه آل البیت علیهم السلام.
____________ . (1425ق). نهایۀ الوصول إلی علم الأصول. قم: مؤسسۀ الإمام الصادق (ع).
فیومی، احمد بن محمد. (1414ق). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر. چ2. قم: موسسه دار الهجرة.
قمی، ابوالقاسم. (1430ق). القوانین المحکمۀ فی الأصول. قم: إحیاء الکتب الإسلامیه.
قمی، تقی طباطبایی. (1413ق). عمدۀ المطالب فی التعلیق علی المکاسب. قم: محلاتی.
کاشف الغطاء، علی. (1408ق). مصادر الحکم الشرعی و القانون المدنی. نجف: مطبعۀ الآداب.
کاظمی، عبد النبی. (1425ق). تکملة الرجال. قم: انوار الهدی.
کافیجی، محمد بن سلیمان. (1410ق).  المختصر فی علم التاریخ. بیروت: عالم الکتب.
کشی، محمد بن عمر. (1404ق). اختیار معرفۀ الرجال. قم: مؤسسۀ آل البیت لإحیاء التراث.
کلوذانی، محفوظ بن احمد. (1425ق). الهدایۀ. کویت: مؤسسۀ غراس للنشر و التوزیع.
محقق حلی، جعفر بن حسن. (1423ق). معارج الأصول (طبع جدید). لندن: موسسه امام علی (ع).
مدخلی، محمد بن ابراهیم. (1424ق). مرویات غزوۀ الخندق. مدینه: عمادۀ البحث العلمی بالجامعۀ الأسلامیۀ.
مدنی، سید علی خان کبیر. (1384ش). الطراز الاول و الکناز لما علیه من لغة العرب المعول. مشهد: مؤسسۀ آل البیت (ع).
مزی، یوسف بن عبدالرحمن. (1400ق). تهذیب الکمال فی أسماء الرجال. بیروت: مؤسسۀ الرسالۀ.
مسعودی، علی بن حسین. (1409ق). مروج الذهب و معادن الجوهر. چ2. قم: مؤسسۀ دار الهجرۀ.
مسلم بن حجاج. (1412ق). صحیح مسلم. قاهره: دارالحدیث.
مطرزی، ناصر بن عبد السید. (1979م). المغرب فی ترتیب المعرب. حلب: مکتبة اسامة بن زید.
مطهری، مرتضی. (1384ش). مجموعه آثار استاد شهید مطهری (حماسه حسینی 1 و 2). چ7. تهران: صدرا.
معین، محمد. (1363ش). فرهنگ فارسی (متوسط). چ6. تهران: امیرکبیر.
مفید، محمد بن محمد. (1413ق). مختصر التذکرة بأصول الفقه. قم: کنگره شیخ مفید.
منتظری، حسینعلی. (1409ق). دراسات فی ولایۀ الفقیه و فقه الدولۀ الإسلامیۀ. قم: المرکز العالمی للدراسات الإسلامیۀ.
موسوی بجنوردی، سید محمد. (1385ش). مجموعه مقالات فقهی و حقوقی، فلسفی اجتماعی جرم سیاسی در حقوق کیفری اسلا.، تهران: پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی.
میرعلی، یحیی؛ قره سید رومیانی، زینب السادات. (1396ش). «بررسی جاسوسی از منظر فقه امامیه». مجله فقه، حقوق و علوم جزا. 2 (6): 21-29.
نائینی، محمد حسین. (1376ش). فوائد الأصول. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
نجاشی، احمد بن علی. (1365ش). رجال النجاشی. چ6. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
نجفى، محمد حسن. (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. چ7. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
نراقی، احمد بن محمد مهدی. (1415ق). مستند الشیعۀ. قم: مؤسسۀ آل البیت.
نووی، یحیی بن شرف. (1392ق). المنهاج شرح صحیح مسلم بن الحجاج. چ2. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
____________ . (1430ق). تهذیب الأسماء و اللغات. دمشق: دار الرسالۀ العالمیۀ.
واقدی، محمد بن عمر. (1409ق). المغازی. چ3. بیروت: موسسة الأعلمی للمطبوعات.
یعقوبی، احمد بن اسحاق. (بی‌تا). تاریخ الیعقوبی. بیروت: بی‌نا.
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار