نگرشی تطبیقی به نظریه «منطقة الفراغ» شهید صدر و «منطقة العفو» شیخ قرضاوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، گروه حقوق، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آیت الله بروجردی، بروجرد، ایران.

2 دانشیار، گروه حقوق، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آیت الله بروجردی، بروجرد، ایران

3 کارشناسی ارشد، گروه حقوق، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آیت الله بروجردی، بروجرد، ایران.

چکیده

دوری از عصر معصوم(ع) و پدید آمدن حوادث جدید، نیاز روزافزون مسلمانان به دانستن حکم شرعی حوادث نوپدید را بیشتر کرد. این احساس نیاز، برخی از علمای اسلامی را به تکاپو انداخت تا با تأمل در جهان‌بینی اسلام، قائل به محدوده‌ای خالی از حکم شرعی شوند. در فقه امامیه، فقیه معاصر سید محمدباقر صدر، این محدوده را «منطقة الفراغ» نام نهاد. و در فقه اهل سنت، فقیه مصری یوسف القرضاوی، آن‌را «منطقة العفو» نامید. پژوهش حاضر با هدف مقایسه دو نظریه «منطقة الفراغ» و «منطقة العفو»، به روش توصیفی ـ تحلیلی، به بررسی و تحلیل ویژگی‌ها و نقاط روشن و مبهم این دو نظریه، می‌پردازد. این دو نظریه تفاوت‌ها و شباهت‌هایی با همدیگر دارند که قابل بررسی هستند. با بررسی این دو نظریه، می‌توان گفت هر دو منطقه که با هدف عدالت اجتماعی و رعایت مصالح کلی جامعه، مطرح شده‌اند و در طرح آن جهان‌شمولی و جاودانگی شرع اسلام مورد توجه قرار گرفته است، خالی از حکم شرعی الزامی هستند. برای پر کردن این منطقه نیز ضروری است ضوابط و معیارهای مشخصی مطرح شود تا با اصول و قواعد کلی اسلام منطبق باشد. ضمن این‌که هر دو نظریه دارای نواقصی است که باید از سوی موافقان و یا حتی منتقدان آنها رفع و تکمیل شوند تا قابلیت اجرایی پیدا کنند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Comparative Approach to Theory of Mantiqat al-Firāq of Martyr al-Sadr and Mantiqat al-‘Afw of Sheikh al-Qardāwī

نویسندگان [English]

  • mahmood akbari 1
  • mysam khazaee 2
  • mohammad edki 3
1 Assistant Professor, depatmant of Law, Faculty of Humanities, University of Ayatollah Ozam Borujerdi University , Borujerd, Iran
2 Associate Professor of University of Ayatollah Boroujerdi. Borujerd City, Iran
3 M.A, Depatmant of Law, Faculty of Humanities, University of Ayatollah Ozam Borujerdi University , Borujerd, Iran.
چکیده [English]

The occultation of the Infallible Imam (as) and the emergence of new events increased the Muslims’ need to know the legal (shar'ī) ruling regarding the newly-emerged cases. It made some Islamic scholars struggle to consider the Islamic worldview and to believe in an area free of legal ruling. In Imāmī jurisprudence, the contemporary jurist Martyr Sayed Mohammad Bāqir al-Sadr called it “Mantiqat al-Firāq” (Belt of Lacuna) and in Sunni jurisprudence, the Egyptian jurist Yusuf al-Qardāwī called it “Mantiqat al-‘Afw” (Belt of Permission). Based on the descriptive-analytical method, this research aims to compare the two theories to investigate and analyze their feature and ambiguities. These two theories have many differences and similarities with each other that can be examined. Examining these two theories, it may be concluded that both areas, which have been proposed with the aim of social justice and respect for the general interests of the society, and in its design, the universality and immortality of the Islamic Shari'a have been taken into consideration, are empty of legal required rulings. In order to fill this area, it is necessary to bring up specific criteria and standards to match them with the general principles and rules of Islam. In addition, both theories have shortcomings that must be amended and completed by their proponents or even critics in order to be applicable.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mantiqat al-Firāq
  • Mantiqat al-‘Afw
  • public interest
  • legislation
قرآن کریم
 نهج البلاغه
ابن عاشور، محمد الطاهر. (1420). تفسیر التحریر و التنویر. تونس: دارالتونسیه للنشر.
ـــــــــــــ . (1425)، مقاصد الشریعه الاسلامیه. قطر: وزاره الاوقاف و الشوون الاسلامیه فی قطر.
ابن کثیر، اسماعیل بن عمر.( 1988م).  البدایه و النهایه. بیروت: دارالفکر.
ابن ماجه، ابی عبدالله محمد بن یزید القزوینی.( 1418ق). سنن ابن ماجه. بیروت: دارالجیل.
ابن منظور، محمد بن مکرم. (1414ق ).  لسان العرب. چ3. بیروت: دارصادر.
ابوالفتوح رازی، حسین بن علی. (1408ق). روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن. مشهد: آستان قدس رضوی.
اسماعیلی، محسن، اصغری شورستانی، محمدرضا، رشیدی، رضا. (1393). «تأملی در نظریه منطقة الفراغ از منظر شهید صدر(ره) و نقدها و نقص­های آن». فصلنامه دانش حقوق مدنی. 8. 65-45
البحرانی، سیدهاشم. (1415ق).  البرهان فی تفسیر القرآن. قم: موسسه البعثه.
الترمذی، ابوعیسی محمد. (1415ق). سنن الترمذی. بیروت: دارالغرب الاسلامی.
جزائری، سید نعمه الله. (1388ش). عقود المرجان فی تفسیر القرآن. قم: نور وحی.
حائری، سیدعلی اکبر.(1375). «منطقة الفراغ فی تشریع السلامی». رساله التقریب. 11، 111-141.
حرعاملی، محمد حسن. (1414ق). وسائل الشیعه. قم: موسسه آل البیت لاحیآءالتراث.
الدوخی، فلاح عبدالحسن. (1398ش).منطقة الفراغ التشریعی.چ3. قم:مرکز المصطفی(ص) العالمی.
زمانی، محمود. (بی­­تا). «نقش زمان و مکان در اجتهاد از منظر شهید صدر». مجله فقه اهل بیت، 46، 93- 78. 
سید قطب. ( 1425ق). فی ظلال القرآن. چ 35. لبنان: دارالشروق.
شعراوی، محمد متولی. (1991م). تفسیر الشعراوی. بیروت: اخبار الیوم.
صادقی تهرانی، محمد. (بی­تا).  الفرقان فی تفسیر القرآن. بی­جا: الامیره.
صدر، محمدباقر. (بی­تا).  اقتصادنا. بی­جا: مرکز تحقیقات و مطالعات تخصصی شهید صدر.
ــــــــــــ . (بی­تا). الاسلام یقود الحیاه.بی­جا:مرکز تحقیقات و مطالعات تخصصی شهید صدر.
طباطبائی، سید محمد حسین. (1997م). المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: موسسه الاعلمی.
الطبرانی، ابوالقاسم سلیمان بن احمد. (1430ق).  المعجم الصغیر. بیروت: دارالفکر.
الطبرسی، فضل بن الحسن. (1372ش). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: ناصرخسرو.
الطنطاوی، محمد السید. (1997م). تفسیر الوسیط للقرآن الکریم. النهضه: مصر.
طوسی، ابوجعفر محمد بن الحسن. (1407ق). تهذیب الاحکام. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
العسقلانی، ابن حجر. (1419ق). المطالب العالیه بزوائد المسانید الثمانیه. بی­جا: دارالعاصمه.
الغدیری، عبدالله عیسی ابراهیم. (1418ق). القاموس الجامع للمصطلحات الفقهیه. بیروت: دار المحجه البیضآءدارالرسول الاکرم.
غزالی، ابوحامد محمد بن محمد. (بی­تا). المستصفی من علم الاصول. بی­جا: بی­نا.
الفراهیدی، الخلیل بن احمد. (1424م). کتاب العین. بیروت: دارالکتب العلمیه.
فضل الله، سید محمد حسین. (1419ق). من وحی القرآن. بیروت: دارالملاک.
القرضاوی، یوسف. (بی­تا). الخصائص العامه للاسلام، بی­جا: بی­نا.
ــــــــــ . (2002م). عوامل السعه و المرونه فی الشریعه الاسلامیه. کویت: بی­نا.
کلینی، محمد بن یعقوب. ( 2007م).  اصول الکافی. بیروت: منشورات الفجر.
مجلسی، محمدباقر. (1403ق)، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار(ع). بیروت: داراحیاء التراث العربی.
محقق داماد، سیدمصطفی، نیازآبادی، مهدی، عرب، بهاره (انتشار آنلاین:11/10/ 1398). «تأثیر نظریه منطقة الفراغ بر کلیات حقوق قراردادها، با نگاهی خاص به قراردادهای اداری». فصلنامه تحقیقات حقوقی.    DOI 10.22034/JLR.2020.184575.1518I
مسلم نیشابوری، ابوالحسین مسلم بن الحجاج.(1421ق). صحیح مسلم. چ 2، عربستان سعودی: دارالسلام.
مغنیه، محمد جواد.(1424ق). تفسیر الکاشف. چ 4. بیروت: دارالانوار.
مکارم شیرازی، ناصر.( 1387ش). تفسیر نمونه. چ 36. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
ـــــــــ .( 1427ق). دائره المعارف فقه مقارن. قم: مدرسه امام علی بن­ابی­طالب.
ملکی روح الله و عباسی بیژن و هاشمی، سیدمحمد و نیاورانی، صابر. (1401ش). «تاثیرگذاری مبانی فقهی بر تحول سیاستهای حقوقی ـ تقنینی». مطالعات تطبیقی فقه و اصول. 5 (1)، 123-95.
موسوی سبزواری، سید عبدالاعلی.(1409ق). مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن. چ 2، بی­جا: دفتر آیت الله سبزواری.