نیّت و آثار مترتّب بر آن در فقه مذاهب اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکترای گروه فقه شافعی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، تهران، ایران.

2 دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه فردوسی مشهد. مشهد، ایران.

https://doi.org/10.34785/J016.2021.817

چکیده

«نیت» در اصطلاح شرع عبارت است از قصد و اراده­ای جهت­دار برای طلب رضای خداوند و امتثال امرش. یافته­های تحقیق پیش رو که به روش کتابخانه­ای و بر اساس شیوه­ی توصیفی- تحلیلی به‌دست‌آمده، بدین قرار است: فقهای اهل سنت، زیدیه، ظاهریه، اباضیه و مشهور فقهای امامیه، قائل به وجوب نیت در عبادات هستند. قول به استحباب نیت تنها از ابن جنید نقل شده است. برای اثبات وجوب نیت در عبادات به آیات، روایات، اجماع و عقل استناد شده است. محل نیت قلب است و به زبان آوردنش لازم نیست. اصل این است که زمان نیت اول عبادت است و صورت کلی آن باید در سراسر عمل عبادی حفظ شود. علاوه بر اشتراط قصد قربت که اساسی­ترین شرط صحت عبادت و وجه ممیّز آن از سایر اعمال است، هر عمل عبادی، خصوصیات و ویژگی­هایی- مانند ظهر یا عصر و أدا یا قضا برای نماز- دارد؛ از این رو، مکلّف باید برای تمییز هر چه بیشتر نوع عمل، این قیود را در نیت خود مدّنظر داشته و به آنها پایبند باشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Intention and its effects in the jurisprudence of Islamic religions

نویسندگان [English]

  • Jamaludin Ali Khwaja Pasavehyi 1
  • hosaein saberi 2
1 PhD in Shafi'i Jurisprudence, Faculty of Theology and Islamic Studies, University of Tehran, Tehran, Iran
2 Associate Professor, Department of Jurisprudence and Fundamentals of Islamic Law, Faculty of Theology, Ferdowsi University of Mashhad. Mashhad, Iran.
چکیده [English]

"Intention" in shariah terminology means a directional will to seek the pleasure of God and obeying his command. Findings of this research which is obtained by library method and based on descriptive-analytical method, is as follows: Sunni jurists, Zaydiyya, Zahiriyya, Ibadiyya and famous Shia jurists,They believe in the necessity of intention in worship. It is narrated that only Ibn Junaid believes in desirability of intention. Verses, narrations, consensus and reason have been cited to prove the necessity of intention in worship.The place of intention is the heart and it does not need to be mentioned. The principle is that the time of intention is the first of worship and its general form must be preserved throughout the act of worship. In addition to the condition of the intention of closeness, which is the most basic condition for the correctness of worship and its distinguishing feature from other deeds, every act of worship has characteristics and features - such as noon or evening and performance or qada for prayer; Therefore, in order to distinguish the type of action as much as possible, the obligor must consider and adhere to these restrictions in her intention

کلیدواژه‌ها [English]

  • Intention
  • The rules of jurisprudence
  • Worship
  • intent
  • Islamic religions
* قرآن کریم.
ابن تیمیه، عبدالسلام (1404 ق). المحرر فی الفقه علی مذهب الإمام احمد بن حنبل. ریاض: مکتبة المعارف الریاض. چ2.
اب‍ن‌ ج‍زی‌، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ اح‍م‍د (بی­تا)‌. القوانین الفقهیة. بی­جا.
اب‍ن‌ ع‍اب‍دی‍ن‌، م‍ح‍م‍د ام‍ی‍ن‌ ب‍ن‌ ع‍م‍ر(1421ق)‌. حاشیة ردالمختار علی الدر المختار شرح تنویرالأبصار فقه أبی­حنیفة. بیروت: دارالفکر.
اب‍ن‌ ف‍ارس‌، اح‍م‍دب‍ن‌ ف‍ارس (1420ق). معجم مقاییس اللغة. تحقیق: عبدالسلام محمد هارون. بیروت: دارالجلیل، چ2.
ابن مرتضی، احمد بن یحیی (بی­تا)‌. التاج المذهب لأحکام المذهب. دارالکتاب الاسلامی.
اب‍ن‌ م‍ف‍ل‍ح‌، ابراهیم بن محمدبن عبدالله (1400ق). المبدع فی شرح المقنع. بیروت: المکتب الإسلامی.
اب‍ن‌ م‍ن‍ظور، م‍ح‍م‍دب‍ن‌ م‍ک‍رم (بی­تا). لسان العرب. بیروت: دارصادر، چ1.
اب‍ن‌ ن‍ج‍ی‍م‌، زی‍ن‌ال‍دی‍ن‌ ب‍ن‌ اب‍راه‍ی‍م‌ (1420ق). الأشباه و النظائر، حاشیه: نزهةالنّواظر علی الأشباه و النظائر: علامه محمد امین بن عمر معروف به ابن عابدین. تحقیق: د. محمد مطیع الحافظ. دمشق: دارالفکر. چ2.
همو (1405ق). غمز عیون الأبصار شرح کتاب الأشباه و النظائر. تحقیق: شرح مولانا السید احمد بن محمد الحنفی الحموی. بیروت: دارالکتب العلمیة. چ1.
همو )بی­تا(. البحرالرائق شرح کنزالدقائق، بیروت: دارالمعرفة، چ2.
ابن‌بابویه، علی بن حسین (1406ق). فقه الرضا. تحقیق: موسسة آل البیت لإحیاءالتراث. مشهد: المؤتمرالعالمی للإمام الرضا. چ1.
اب‍ن‌ح‍زم‌، ع‍ل‍ی‌ب‍ن‌ اح‍م‍د (بی­تا). المحلی. تحقیق: جنة إحیاءالتراث العربی. بیروت: دارالآفاق الجدیدة.
اب‍ن‌زهره‌، ح‍م‍زة‌ب‍ن‌ ع‍ل‍ی(‌1417ق(. غنیةالنزوع. تحقیق: الشیخ ابراهیم البهادری/إشراف: جعفرالسبحانی. قم: موسسة الإمام الصادق، چاپخانه‌‌ی اعتماد، چ1.
اب‍ن‌قدام‍ه‌، ع‍ب‍دال‍ل‍ه‌ب‍ن‌ اح‍م‍د (بی­تا)‌. الکافی فی فقه الإمام المبحل احمد بن حنبل، بیروت: المکتب الاسلامی.
همو (1405ق). المغنی فی فقه الإمام أحمد بن حنبل الشیبانی. بیروت: دارالفکر. چ1.
أبواسحاق شیرازی، ابراهیم بن علی (بی­تا)‌. المهذب فی فقه الإمام الشافعی. بیروت: دارالفکر.
اب‍وال‍ص‍لاح‌ حل‍ب‍ی‌، ت‍ق‍ی‌ب‍ن‌ ن‍ج‍م (بی­تا)‌. الکافی فی الفقه. تحقیق: رضا استادی. اصفهان: مکتبة الامام امیرالمومنین العامة.
ابوجیب، سعدی (1408ق). القاموس الفقهی. دمشق: دارالفکر. چ2.
آبی أزهری، صالح عبدالسمیع (بی­تا)‌. الثمر الدانی فی تقریب المعانی شرح رسالةابن أبی زید القیروانی. بیروت: المکتبة الثقافیة.
أزهری، محمد بن احمد (2001م). تهذیب اللغة. تحقیق: محمد عوض مرعب. بیروت: دارإحیاءالتراث العربی. چ1.
اطف‍ی‍ش‌، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ ی‍وس‍ف (بی­تا)‌. شرح النیل و شفاءالعلیل. بی­جا.
انصاری، مرتضی (1415ق). کتاب الصلاة. تحقیق: لجنة تحقیق تراث الشیخ الأعظم. قم: الموتمر العالمی بمناسبةالذکری المئویةالثانیة لمیلاد الشیخ الانصاری.چ1.
بحرانی، یوسف (بی­تا)‌. الحدائق الناضرة، تحقیق و تعلیق و إشراف: محمد تقی الایروانی. قم: موسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعةالمدرسین بقم.
ب‍خ‍اری‌، م‍ح‍م‍دب‍ن‌اس‍ماع‍ی‍ل ‌(1407ق). الجامع الصحیح المختصر. تحقیق: د. مصطفی دیب البغا. بیروت: دارابن کثیر. چ3.
بغدادی، زین الدین عبدالرحمن بن شهاب الدین (1417ق). جامع العلوم و الحکم فی شرح خمسین حدیثاً من جوامع الکلم. تحقیق: شعیب الأرناؤوط/ابراهیم باجس. بیروت: موسسةالرسالة. چ7.
بهنسی، محمدعبدالرئوف (بی­تا)‌. النیة فی الشریعةالإسلامیة. قاهره: موسسه­ی مطبوعات حدیث.
بهوتی، منصوربن یونس بن ادریس (1390ق). الروض المربع شرح زاد المستقنع. ریاض: مکتبةالریاض الحدیثة.
تهانوی، محمد علی (1996م). کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم. بیروت: مکتبه لبنان ناشرون. چ1.
ج‍رج‍ان‍ی‌، ع‍ل‍ی‌ب‍ن‌ م‍ح‍م‍د (1405ق). التعریفات. تحقیق: ابراهیم الأبیاری. بیروت، دارالکتاب العربی. چ1.
حسینی دمشقی، تقی الدین ابو بکر (1994م). کفایةالأخیارفی حل غایةالإختصار. تحقیق: علی عبدالحمید بلطحی و محمد وهبی سلیمان. دمشق: دارالخیر. چ1.
حصکفی، محمد بن علی (1386ق). الدرالمختار. بیروت: دارالفکر. چ2.
خطیب شربینی، محمدبن احمد (1415ق). الإقناع فی حل الفاظ أبی­شجاع. تحقیق: مکتب البحوث و الدراسات. بیروت: دارالفکر.
دمیاطی، محمد شطا (بی­تا)‌. حاشیة إعانة الطالبین علی خل الفاظ فتح المعین لشرح قرة العین بمهمات الدین. بیرت: دارالفکر.
زم‍خ‍ش‍ری‌، م‍ح‍م‍ود ب‍ن‌ ع‍م‍ر (1399ق). اساس البلاغة. بیروت: درالفکر.
زهری غمراوی، محمد (بی­تا)‌. السراج الوهاج علی متن المنهاج. بیروت: دارالمعرفة.
زین الدین رازی، محمد بن ابی بکر (1417ق). تحفةالملوک. تحقیق: عبدالله نذیر احمد. بیروت: دارالبشائرالاسلامیة. چ1.
سابق، سید (1420ق). فقه السنه. قاهره: دارالفتح الأعلام العربی و بیروت، المکتبة العصریة.
س‍ی‍وطی‌، ع‍ب‍دال‍رح‍م‍ن‌ب‍ن‌ اب‍ی‌ب‍ک‍ر (بی­تا)‌. الأشباه و النظائر فی قواعد و فروع فقه الشافعیة. تخریج و تعلیق و ضبط: خالد عبدالفتاح سبل ابو سلیمان. بیروت: دارالفکر. چ3.
شاشی، محمد بن احمد (1980م). حلیةالعلما فی معرفة مذاهب الفقهاء. تحقیق: یاسین احمد ابراهیم درادکة. بیروت/عمان: موسسةالرسالة/دارالأرقم. چ1.
شافعی، محمد بن ادریس (1393ق). الأم. بیرت: دارالمعرفة. چ2.
شمس الائمه سرخسی، محمد بن احمد (بی­تا)‌. المبسوط. بیروت: دارالمعرفة.
ش‍ه‍ی‍د اول‌، م‍ح‍م‍دب‍ن‌ م‍ک‍ی (1408ق). الألفیة و النفلیة. تحقیق: مرکز التحقیقات الاسلامی، بی­جا. چ1.
همو (بی­تا)‌. البیان(ط. ق). قم: مجمع الذخائر الاسلامیة.
همو (بی­تا)‌. القواعد و الفوائد، تحقیق: عبدالهادی الحکیم. قم: منشورات مکتبةالمفید.
همو (1419ق). ذکری الشیعة فی احکام الشریعة. تحقیق: موسسة آل البیت لاحیاءالتراث. قم: چاپخانه­ی ستاره. چ1.
ش‍ه‍ی‍د ث‍ان‍ی‌، زی‍ن‌ال‍دی‍ن‌ب‍ن‌ ع‍ل‍ی ‌(1413ق). مسالک الأفهام. تحقیق: موسسة المعارف الاسلامیة. قم: موسسة المعارف الاسلامیة. چ1.
شیخ نظام و جمعی از علمای هند (1411ق). الفتاوی الهندیة فی مذهب الإمام الأعظم أبی حنیفة النعمان. بیروت: دارالفکر.
صنعانی، احمد بن یحیی (بی­تا)‌. البحرالزخارالجامع لمذاهب علماءالأمصار. بی­جا. مکتبةالیمن.
طب‍اطب‍ائ‍ی‌ ک‍رب‍لای‍ی‌، ع‍ل‍ی‌ ب‍ن‌ م‍ح‍م‍د ع‍ل‍ی ‌(1412ق). ریاض المسائل. تحقیق: موسسة النشر الاسلامی. قم: موسسة النشرالاسلامی التابعة لجماعةالمدرسین. چ1.
طحاوی، احمد بن محمد (1417ق). مختصر اختلاف العلماء. تحقیق: عبدالله نذیر احمد. بیروت: دارالبشائرالإسلامیة. چ2.
طری‍ح‍ی‌، ف‍خ‍رال‍دی‍ن‌ب‍ن‌ م‍ح‍م‍د (1416ق). مجمع البحرین. تحقیق: الدراسات الإسلامیة. قم: موسسه­ی بعثت، چ1.
طوسی، محمدبن حسن (1407ق). الخلاف. تحقیق: جماعة من المحققین. قم: النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین.
همو (1387ق). المبسوط. تصحیح و تعلیق: السید محمد تقی الکشفی. تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء آثار الجعفریة، چاپخانه­ی حیدریة.
همو (بی­تا)‌. النهایة. قم: انتشارات قدس محمدی.
ظهیری سمرقندی، محمد بن احمد (1405ق). تحفةالفقها. بیروت: دار الکتب العلمیة. چ1.
عاملی غروی، جواد بن محمد (1419ق). مفتاح الکرامة. تحقیق و تعلیق: محمد باقر الخالصی. قم: موسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعةالمدرسین، چاپخانه­ی موسسة النشر الاسلامی. چ1.
عبدری، ابوعبدالله محمد بن یوسف (1398ق). التاج و الإکلیل لمختصر خلیل. بیروت: دارالفکر. چ2.
علامه حلی، حسن بن یوسف (1420ق). تحریر الاحکام. تحقیق: ابراهیم البهادری، إشراف: جعفرالسبحانی. بی­جا. چ1.
همو (1414ق). تذکرةالفقها (ط. ج). تحقیق: موسسة آل البیت لاحیاءالتراث. قم: موسسة آل البیت لاحیاءالتراث، چاپخانه­ی مهر. چ1.
همو (1413ق). قواعد الاحکام. تحقیق: موسسةالنشر الاسلامی. قم: موسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعةالمدرسین. چ1.
علیش، محمد بن احمد (1409ق). منح الجلیل شرح علی مختصر خلیل. بیروت: دارالفکر.
فخرالمحققین، محمد بن حسن (1411ق). الرسالةالفخریة فی معرفةالنیة. تحقیق: صفاءالدین بصری. مشهد: مجمع البحوث الإسلامیه. چ1.
فراهیدی، خ‍ل‍ی‍ل‌ب‍ن‌‌اح‍م‍د (بی­تا)‌. کتاب العین. تحقیق: مهدی المخزومی/ ابراهیم السامرائی. بی جا. دار و مکتبةالهلال.
فیروز‌آبادی، محمد بن یعقوب (بی­تا). القاموس المحیط، بیروت: موسسةالرسالة.
قرافی، احمد بن ادریس (1404ق). الأمنیة فی إدراک النیة. بیروت: دارالکتب العلمیة.
همو (1994م). الذخیرة. تحقیق: محمد الحجی. بیروت: دارالغرب.
ق‍رطب‍ی‌، م‍ح‍م‍دب‍ن‌ اح‍م‍د (بی­تا)‌. الجامع لأحکام القرآن. قاهره: دارالشعب.
ق‍روی‌، م‍ح‍م‍د ع‍رب‍ی ‌(بی­تا)‌. الخلاصةالفقهیة علی مذهب السادة المالکیة. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ال‍ق‍ش‍ی‍ری‌ ال‍ن‍ی‍ش‍اب‍وری‌ ال‍ش‍اف‍ع‍ی‌، م‍س‍ل‍م‌ ب‍ن‌ ح‍ج‍اج (بی­تا)‌. صحیح. تحقیق: محمد فؤاد عبدالباقی. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
کاسانی، ابوبکر بن مسعود (1982م). بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع. بیروت: دارالکتب العربی. چ2.
ک‍ل‍ی‍ن‍ی‌، م‍ح‍م‍دب‍ن‌ ی‍ع‍ق‍وب ‌(1365ش). الکافی. تصحیح و تعلیق: علی اکبر الغفاری. تهران: دار الکتب الاسلامیة، چاپخانه­ی حیدری. چ4.
م‍اوردی‌، ع‍ل‍ی‌ ب‍ن‌ م‍ح‍م‍د (بی­تا). الإقناع فی الفقه الشافعی، بی­جا.
م‍ج‍ل‍س‍ی‌، م‍ح‍م‍دب‍اق‍رب‍ن‌ م‍ح‍م‍دت‍ق‍ی (1403ق). بحارالانوار. تحقیق: یحیی العابدی الزنجانی. بیروت: موسسة الوفاء. چ2.
محقق حلی، جعفر بن حسن (1364ش). المعتبر. تحقیق و تصحیح: عدة من الأفاضل، إشراف: ناصرمکارم شیرازی، قم: موسسة سیدالشهداء.
همو (1409ق). شرائع­الاسلام. تحقیق مع تعلیقات: صادق الشیرازی. تهران: انتشارات استقلال. چ2.
م‍ح‍قق‌ ک‍رک‍ی‌، ع‍ل‍ی ‌ب‍ن‌ ح‍س‍ی‍ن ‌ب‍ن‌ ع‍ب‍دال‍ع‍ال‍ی ‌(1408ق). جامع­المقاصد. تحقیق: موسسة آل البیت لاحیاءالتراث. قم: موسسة آل البیت لاحیاءالتراث. چ1.
مرداوی، علی بن سلیمان (بی­تا). الإنصاف فی معرفة الراجح من الخلاف علی مذهب الإمام أحمد بن حنبل. تحقیق: محمد حامد الفقی. بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
مرغینانی، علی بن ابی بکر (بی­تا). الهدایة شرح بدایة المبتدی. بی­جا، المکتبة الإسلامیة.
مغربی، محمد بن عبدالرحمن (1398ق). مواهب­الجلیل لشرح مختصر خلیل.  بیروت: دارالفکر. چ2.
مفید، محمد بن محمد (1414ق). المسائل­الصاغانیة. تحقیق: محمد القاضی. بیروت: دارالمفید. چ2.
همو (1410ق). المقنعه. تحقیق: موسسةالنشر الاسلامی. قم: موسسةالنشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین. چ2.
موسوی عاملی، محمدبن علی (1410ق). مدارک الاحکام. تحقیق: موسسة آل البیت لاحیاءالتراث. قم: موسسة آل البیت لاحیاءالتراث، چ1.
م‍وس‍وی‌ خ‍وان‍س‍اری‌، اح‍م‍د (1405ق). جامع المدارک. تعلیق: علی اکبر الغفاری.  تهران: مکتبةالصدوق. چ2.
ن‍ج‍ف‍ی‌، م‍ح‍م‍د ح‍س‍ن ‌ب‍ن‌ م‍ح‍م‍د ب‍اق‍ر (1365ش). جواهر الکلام. تحقیق و تعلیق: عباس قوچانی. تهران: دارالکتب الاسلامیة، چاپخانه­ی خورشید. چ2.
نووی، یحیی بن شرف (1997م). المجموع. بیروت: دارالفکر.
یزدی، محمدکاظم بن عبدالعظیم (1420ق). العروةالوثقی. تحقیق: موسسةالنشر الاسلامی. قم: موسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعةالمدرسین. چ1.