بررسی تاریخی تحولات دانش اصول فقه در اندیشة دینی امامیّه و استقلال آن از فقه و کلام

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار،گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی،دانشکده الهیات، دانشگاه پیام نور.

https://doi.org/10.34785/J016.2021.902

چکیده

شکل‌گیری دانش اصول به شیوۀ اجتهادی، در اندیشۀ دینی اسلامی، چرخش و نقطۀ عطف بزرگی از فقه‌ورزی پیشانظری به فقه‌ورزی نهادی به‌شمار می‌رود که در میان اهل سنّت در اواخر سدۀ دوم هجری و با الرسالۀ شافعی و جمع میان دو مدرسۀ فقه اهل رأی و قیاس با فقه اهل حدیث شروع شد. شکل‌گیری و تدوین این دانش در امامیّه توسط علمای مدرسۀ دینی بغداد انجام گرفت و متفاوت از اهل سنّت بود بدین صورت که با دو دانش فقه و کلام در ارتباط و تداخل تنگاتنگ بود و تلاش برای استقلال آن از این دو دانش نیز توسط همین مدرسه صورت گرفت و برخلاف اهل سنّت، بر اساس تقدّم معرفت‌شناسی بر روش‌شناسی بنیان‌گذاری شده است. مسئله این نوشتار تبیین فرآیند شکل‌گیری اصول فقه به شیوۀ اجتهادی در اندیشه امامیّه و تفاوت کلی آن با اهل سنّت است که به منظور فراهم کردن شناختی متقارن و دوسویه از اندیشه اصولی امامیّه انجام می‌گیرد بدین معنی که در کنار توجه به مباحث و مبانی نظری و معرفتی، نیم‌نگاهی هم به عوامل غیرمعرفتی در شکل‌گیری آن داشته باشد. این نوشتار، به روش توصیفی-تحلیلی بر پایۀ منابع کتابخانه‌ای، روند تأسیس، تدوین و استقلال دانش اصول از فقه و کلام را مورد بررسی قرار می‌دهد و برخلاف رویه معمول که صرفا به مباحث معرفتی می‌پردازند، سعی می‌کند علّت تأخر شکل‌گیری آن از اصول فقه اهل سنّت، همچنین تأخر روش‌شناسی آن از معرفت‌شناسی را تبیین می‌کند که درنهایت به تحولات سیاسی و اوضاع اجتماعی امامیّه در دورۀ میانه مربوط می‌شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Genealogy of the formation of knowledge of the principles of jurisprudence in Imami religious thought and its independence from jurisprudence and theology

نویسنده [English]

  • akram abdolahpur
Assistant Professor, Department of Jurisprudence and Fundamentals of Islamic Law, Faculty of Theology, Payame Noor University.
چکیده [English]

The formation of the knowledge of principles in an ijtihad manner, in Islamic religious thought, is a turning point and a great turning point from pre-theoretical jurisprudence to institutional jurisprudence, which is among the Sunnis in the late second century AH and with the Shafi'i treatise The jurisprudence of the Ahl al-Hadith began. The formation and compilation of this knowledge in the Imamiyya was done by the scholars of the religious school of Baghdad and was different from the Sunnis in that it was closely related to the two sciences of jurisprudence and theology and the effort for its independence from these two sciences was made by the same school. And unlike the Sunnis, it is based on the precedence of epistemology over methodology. The purpose of this article is to explain the process of formation of the principles of jurisprudence in an ijtihad manner in Imami thought and its general difference with Sunnis, which is done in order to provide a symmetrical and two-sided knowledge of Imami thought, which means paying attention to theoretical and epistemological topics , Have a look at non-epistemic factors in its formation. This article, in a descriptive-analytical method based on library sources, examines the process of establishing, compiling and independent knowledge of the principles of jurisprudence and theology and, contrary to the usual practice that deals only with epistemological issues, tries to explain the delay in its formation from the principles of jurisprudence. The Sunnis also explain its methodological lag from epistemology, which ultimately relates to the political developments and social situation of the Imams in the Middle Ages.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Principles of Jurisprudence
  • Methodology
  • Discourse Independence
احمدوند، شجاع (1396).قدرت و دانش در ایران دورۀ اسلامی، تهران: نشر نی، چاپ دوم.
بوهلال، محمد (1394). اسلام اهل کلام، ترجمۀ: علیرضا باقر، تهران: نشر نگاه معاصر، چاپ اول.
الجابری، محمد عابد (1994). تکوین العقل العربی، بیروت: مرکز دراسات الوحده العربیه.
جابری، محمد عابد (1376). دانش فقه؛ بنیاد روش‌شناختی عقل عربی-اسلامی، ترجمۀ: مهدی خلجی، نقد و نظر، شمارۀ: 12، پاییز.
جابری، محمد عابد ().  نقد عقل عربی؛ تکوین عقل عربی: پژوهشی ساختارگرا در شکل‌گیری عقلانیت کلاسیک عرب، ترجمة: سید مهدی آل مهدی، تهران: نسل آفتاب، چاپ پنجم.
الحلی، ابن‌إدریس  (1429). کتاب السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، تحقیق: محمد مهدی حسن الخرسان، نجف الاشرف: ط ١.
حمامی، نادر (1396). اسلام فقیهان، ترجمة: محمد باهر، تهران: نگاه معاصر، چاپ اول.
ذویب، حمادی (2009). جدل الاصول و الواقع، تقدیم: عبدالمجید الشرفی، بیروت: دار المدار الاسلامی، الطبعه الاولی.
رشاد عباس معتوق (1418). الحیاة العلمیة فی العراق خلال العصر البویهی، مکة المکرمة: منشوا رت جامعة أم القرى، ط ١.
صدر، محمد باقر (1986). دروس فی علم الاصول، بیروت: دارالکتب اللبنانی، طبعه الثانیه.
الطوسی، أبوجعفر، محمد بن الحسن ( 1417). العدة فی أصول الفقه ،2 مجلد، تحشیه : محمدرضا الأنصاری القمی، قم: مطبعة ستارة، طبعه الاولی.
الفاضل القائینی النجفی، علی ( 1418). علم الأصول تاریخاً وتطواراً، قم: مکتب الإعلام الإسلامی، الطبعه الثانی.
الفضیلی، عبدالهادی (د.ت). تاریخ التشریع الاسلامی، بیروت: الجامعه العالمیه للعلوم الاسامیه.
فیرحی، داود (1378). قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام (دورۀ میانه)، تهران: نشر نی، چاپ اول.
کاظمی موسوی، احمد (1369). دوره‌های تاریخی تدوین و تحول فقه شیعه. مجلّۀ تحقیقات اسلامی، سال پنجم، شمارۀ 1و2 صص: 15-17.
کمال‌الدین عبدالغنی المرسی (1418). اتجاه مدرسة الری فی نقد الحدیث النبوی، الاسکندریه: دارالمعرفة الجامعیة، ط1.
گارده، لویی؛ قنواتی، ژرژ (1396). فلسفۀ اندیشۀ دینی در اسلام و مسیحیت، ترجمۀ: احسان موسوی خلخالی، تهران: حکمت، چاپ اول.
محسن، نجاح (1385). اندیشۀ سیاسی معتزله، ترجمۀ: باقر صدری نیا، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول.
المرتضى الشریف، أبوالقاسم، علی بن الحسین الموسوی (1984). الذریعة إلى أصول الشریعة، تحقیق: ابوالقاسم گرجی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول.
المرتضی الشریف، ابوالقاسم علی بن الحسین الموسوی (د.ت). رسائل، 4مجلد، تقدیم و اشراف: السید الحم الحسینی، اعداد: السید مهدی الرجائی، قم: دارالقرآن الکریم مدرسه آیه الله العظمی الگلپایگانی.
المفید، أبوعبدالله، محمد بن النعمان (1413). اوایل المقالات، تحقیق ابراهیم الانصاری، قم: المؤتمر العالمی الشیخ المفید.
المفید، ابوعبدالله محمد بن‌النعمان (1371ق). اوائل المقالات فی المذاهب المختارات، ویرایش عباسقلی، ش واعظ، حواشی و مقدمة: فضل الله زنجانی، تبریز: چرندانی، چاپ دوم.
المفید، أبوعبدالله، محمد بن النعمان (1421). التذکرة بأصول الفقه، بیروت الدار العلمیَّة العالمیة، ط1.
نقیبی، سیدابوالقاسم (1387). «نسبت و رابطة علم کلام با دانش اصول فقه»، فصل‌نامۀ اندیشۀ دینی دانشگاه شیراز، پیاپی 29، صص: 90-79، زمستان.