نظریه «بطلان معاملات فضولی»؛ مطالعه موردی فقه مذاهب اسلامی، حقوق انگلیس و حقوق ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه حقوق خصوصی و اسلامی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.

10.22034/mfu.2024.142140.1468

چکیده

قانون مدنی ایران معامله فضولی را غیر نافذ تلقی کرده است، با این حال عده‌ای از فقهای امامیه و همچنین برخی از مذاهب اهل سنت، قائل به بطلان معامله فضولی هستند. حکم معامله فضولی در حقوق کشور انگلیس متفاوت از حقوق کشور ایران است؛ در حالی‌که در حقوق ایران معامله فضولی در همه موارد غیر نافذ است، صرف‌نظر از آنکه فضول برای خود معامله نماید یا برای مالک و فارغ از این‌که خریدار از عدم مالکیت فروشنده اطلاع داشته باشد یا خیر؛ اما در حقوق انگلستان اصل بر بطلان این‌گونه معاملات است؛ بدین معنا که عقد به‌دلیل فقدان یکی از شرایط اساسی صحت معاملات، فاقد هرگونه اثر حقوقی می‌باشد. لیکن بنا به دلایلی از جمله تسهیل در امر تجارت، اعتبار تصرف به‌عنوان مالکیت و بار شدن آثار حقوقی بر حسن نیت خریدار این اصل دارای استثنائاتی است که معامله فضولی را صحیح و نافذ می‌کند. این استثنائات عبارتند از استاپل، فروش توسط نماینده‌ی تجاری، فروش در بازار عمومی، فروش توسط فروشنده متصرف پس از بیع، فروش توسط خریدار متصرف بعد از بیع، فروش براساس مالکیت قابل ابطال. به‌نظر می‌رسد در حقوق ایران و به‌ویژه در قانون تجارت کنونی نیز می‌توان مصادیقی یافت که تا حدودی قابل انطباق با حقوق انگلیس می‌باشد. این مقاله براساس روش تحلیلی- توصیفی بر مبنای منابع معتبر فقه مذاهب اسلامی، حقوق انگلیس و ایران در تلاش است نظریه بطلان معاملات فضولی را مورد واکاوی و بررسی قرار دهد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Theory of "Nullity of Unauthorized Transactions": A Case Study of Islamic Denominations' Jurisprudence, English Law, and Iranian Law

نویسنده [English]

  • Ahmad Amiri
Assistant Professor Faculty of Law and Political Science of Shiraz University, Shiraz, Iran
چکیده [English]

Iranian civil law considers unauthorized transactions as non-enforceable. However, some Shiite jurists and certain Sunni schools assert that such transactions are void. The legal treatment of unauthorized transactions in English law differs from that in Iranian law; while Iranian law categorically regards unauthorized transactions as non-enforceable in all cases—regardless of whether the unauthorized party acts for themselves or on behalf of the owner, and irrespective of the buyer's awareness of the seller's lack of ownership—English law generally holds that these transactions are void. This means that a contract is devoid of any legal effect due to the absence of one or more essential conditions for the validity of transactions. Nevertheless, due to factors such as facilitating trade, recognizing possession as a form of ownership, and imposing legal effects based on the good intention of the buyer, this principle has exceptions that can render unauthorized transactions valid and enforceable. These exceptions include: estoppel, sales by commercial agents, sales in public markets, sales by possessing seller post-sale, a seller who continues to possess the property after the sale, sales by possessing buyer post-sale, sales based on revocable ownership. It appears that within Iranian law, particularly in the current commercial code, there are instances that can somewhat align with English law. This article employs an analytical-descriptive method based on reputable sources from Islamic jurisprudence, English law, and Iranian law to explore and examine the theory of nullity concerning unauthorized transactions.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Unauthorized Transaction
  • Islamic Denominations
  • English Law
  • Iranian Law

مراجع

ابن رشد الحفید، محمد بن احمد. (1425 ق). بدایه المجتهد و نهایه المقتصد. قاهره: دارالحدیث.
ابن زهره،حمزه بن علی.(1375ق).غنیه النزوع الی علمی الاصول و الفروع. قم:موسسه امام صادق(ع).
ابن عابدین، محمد امین.(1415ق). حاشیه ردالمختار. ج 5. بیروت: دارالفکر.
ابن عسکر،عبدالرحمن بن محمد.(بی‌تا). ارشاد السالک الی اشرف المسالک فی فقه الامام مالک.ج ا. مصر:شرکه مکتبه و مطبعه مصطفی البابی الحلبی و اولاده.
ابن قدامه،عبدالله بن احمد.(بی‌تا). کافی فی فقه الامام احمد.ج 2.بیروت: دارالکتاب العلمیه.
ابن نجیم، زین الدین بن ابراهیم.(1418ق). البحر الرائق. ج6. بیروت، دارالکتاب العلمیه.
افتخار جهرمی، گودرز و مرتضی شهبازی نیا.(بهار 1383). بررسی قاعده استاپل در حقوق انگلیس و آمریکا. مجله علمی ترویجی حقوقی بین المللی. شماره 30.
انصاری، مرتضی.(1415ق). کتاب المکاسب. کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.چ اول. قم.
ایروانی غروی،میرزا علی.(1426ق). حاشیه مکاسب.ج 1.قم:صبح الصادق.
آل بحر العلوم،محمد.(1362ق).بلغه الفقیهه.ج 2.تهران:مکتبه الصادق.
البحرانی،یوسف.(1376).الحدائق الناضره.ج 18.قم:موسسه النشر الاسلامی.
بهرامی احمدی،حمید.(1390).حقوق تعهدات و قراردادها.چ ا.تهران:انتشارات امام صادق.
بهرامی، بهرام و زهرا بهرامی.(1390).معامله فضولی و انتقال مال غیر. چ چهارم.تهران: انتشارات نگاه بینه.
البهوتی، منصور بن یونس.(1418ق). کشاف القناع.ج3. بیروت:دارالکتب العلمیه.
بیهقی،ابوبکر محمدبن حسن.السنن الکبری.ج5. بیروت:دارالفکر.
جعفری لنگرودی،محمد جعفر.(1394).صدمقاله در روش تحقیق علم حقوق.تهران:انتشارات گنج دانش.
حرعاملی،محمدحسن.(1427ق).وسایل الامامیه الی تحصیل مسایل الشریعه،الجزء السادس.الطبعه الاولی.بیروت:موسسه الاعلمی للمطبوعات.
الحصنکی، علاء الدین.(1415ق). الدار المختار.ج 5، بیروت:دارالفکر.
حلی، محمد بن ادریس.(1410 ق).السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی(3 جلدی).قم:انتشارات جامعه مدرسین.
حلی،حسن بن یوسف بن مطهر.( علامه حلی).(1414). تذکره الفقها.ج 10.چ اول. قم: موسسه آل البیت علیهم السلام.
خویی،ابوالقاسم.(1417ق).مصباح الفقاهه.ج 4.قم:انصاریان.
الدردیر، ابوالبرکات احمد.(بی‌تا). الشرح الکبیر.ج3.مصر:احیاء الکتب العربیه.
رستمی نجف آبادی، حامد و محمود پوربافرانی.(بهار و تابستان 1401).«عدم مرزانگاری مفاهیم اعتباری و حقیقی و تاثیر آن در فهم گزاره های فقهی و حقوق». دو فصلنامه مطالعات تطبیقی فقه و اصول مذاهب.سال پنجم. شماره اول. صص300-279.
السمرقندی، علاءالدین.(1414ق). تحفه الفقهاء. ج2. بیروت: دارالکتب العلمیه.
الشربینی الخطیب،شیخ محمد.(1377ق). مغنی المحتاج. ج 2. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
شریعت، محسن.(1385).عقد فضولی.چ 1.تهران:انتشارات بهینه.
الشیرازی،ابواسحاق ابراهیم بن یوسف.(بی‌تا). المهذب فی الفقه الامام الشافعی. ج 2.بیروت:دارالکتب العلمیه.
الصعیدی، علی بن احمد.(1414ق).حاشیه العدوی علی شرح کفایه الطالب الربانی.ج6. بیروت:دارالفکر.
صفایی، سید حسین.(1390).دوره مقدماتی حقوق مدنی(قواعد عمومی قراردادها).ج 2.چ12.تهران:نشر میزان.
الطرابلسی،محمدبن عبدالرحمن.(1412ق).مواهب الجلیل لشرح مختصر الخلیل.ج6.بیروت:دارالفکر.
طوسی،محمد بن حسن.(1429ق).کتاب الخلاف.الجزء الثالث.الطبعه الرابعه.قم:موسسه نشر اسلامی.
عاملی، محمد بن مکی(شهید ثانی).(1410ق). اللمعه الدمشقیه فی فقه الامامیه. در یک جلد، چ اول. بیروت: دار التراث- الدار الاسلامیه.
عمید زنجانی،سید عباس علی.(1391).قواعد کلی عقود،کتاب البیع و المتاجر.چ 1.تهران:انتشارات خرسندی.
غفاری، مسعود.(1389).شرایط فقهی و حقوقی فروشنده و خریدار در معامله.چ1.بیرجند:انتشارات قهستان.
فاضل هرندی،محی الدین.(1383). ترجمه و شرح مکاسب.ج 7. چ اول.قم:بوستان کتاب قم(انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم).
القرافی،شهاب الدین احمد بن ادریس.(بی‌تا). انوار البروق فی انواع الفروق.ج6. بیروت:عالم الکتب.
کاتوزیان،ناصر.(1371).حقوق مدنی.ج 1.چ 4.تهران: انتشارات مدرس.
الکاسانی، علاء الدین.(1409ق). بدایع الصنایع.ج 5. پاکستان: المکتبه الحبیبیه.
الکلحانی،محمدبن اسماعیل.(1379ق).سبل الاسلام.ج3.مصر:مصطفی البابی حلبی.
ماوردی،ابوالحسن.(1419ق).الحاوی الکبیر.ج5.بیروت:دارالکتاب العلمیه.
محقق داماد،سید مصطفی و جلیل قنواتی،سید حسن وحدتی بشیری،ابراهیم عبدی پورفرد.(1389).حقوق قراردادها در فقه امامیه.ج دوم. چ اول.تهران: انتشارات سمت.
مقدسی،عبدالرحمن بها الدین.(1424ق).العده فی شرح العمده الفقه.ج1. قاهره:دارالحدیث.
نایینی، محمد حسن.(1418ق). منیه الطالب فی شرح المکاسب.ج اول.قم: موسسه نشر اسلامی.
نجفی،حسن بن جعفر بن خضر(کاشف الغطاء).(1422ق).انوار الفقاهه-کتاب البیع. چ اول. نجف:موسسه کاشف الغطاء.
نجفی،محمد حسن.(1374).جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام.جزء الثانی و العشرون.چ دهم.تهران:نشر دارالکتب الاسلامی.
النووی، ابو زکریا محی الدین.(بی‌تا).روضه الطالبین.ج3. بیروت: دارالکتب العلمیه.
الیمنی،ابوالحسن یحیی ابی الخیر.(1421ق). البیان فی فقه الامام الشافعی.ج 5.جده:دارالمنهاج.
 
Ahdar, R. (1989). The Buyer in Possession Exception to the Nemo Dat Rule Revisited. Canterbury L. Rev., 4, 149.‏
Atiyah, P. S. (2010). Atiyah’s Sale of Goods. Pearson Education Limited.‏
Chitty, J. (2004). Chitty on contracts، Sale of goods,29th Edition,London،Sweet  & Maxewell.
Elias, J. (2001). Sale of Goods and Consumer Credit. 5th Edition. Oxford، Oxford University Press
Kanjian, K. (1979). The Nemo dat rule and estoppel by representation and estoppel by negligence. TheSYDNEY LAW REVIEW, 8(3), 698-705.‏
Marsh, P. D. (1994). Comparative Contract Law: England, France, Germany. (No Title).‏
Mckendrick, E. (2000). Contract Law. London، Palgrave Macmillan.
Pearson, G. (2003). Constructive possession and constructive delivery in transfer of title to goods. TheUNIVERSITY OF NEW SOUTH WALES LAW JOURNAL, 26(1), 159-179.‏
Robertson, A. (2000). Reasonable reliance in estoppel by conduct. TheUNIVERSITY OF NEW SOUTH WALES LAW JOURNAL, 23(2), 87-110.‏
Wai Fontaine, L. (2008). “Sale of Goods، by a non-owner notes”. [Online]. <www.viperfusion.com/Commercial Law.Sale by a Non-owner>. [17 Apr 2013].
Yap, J. L. (2008). Appraising the Market Overt Exception. J. Int'l Com. L. & Tech., 3, 254.‏

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار