گونه‌شناسی بهره از مؤلفه‌های عرفی در نقد احادیث فقهی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 مربی، گروه علوم قرآن وحدیث، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران.

2 استادیار، گروه فقه و مبانی حقوق، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران.

3 مدرس، فرهنگ و ارتباطات اسلامی،واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

10.22034/mfu.2024.140753.1402

چکیده

شماری از مجموعه گران‌سنگ روایات دربردارنده احکام فقهی، به آسیب‌هایی در حوزه متن دچار شده‌اند که اعتبار آنها را کم‌فروغ یا مخدوش می‌سازد. از این رو در روند استنباط فقهی بایسته است تا سنجه‌هایی برای ارزیابی محتوای احادیث، سامان داده شود. دانشوران مسلمان با بهره از احادیث، سنجه هایی چون عرضه به قرآن، سنت، عقل، تاریخ قطعی و دستاوردهای قطعی علوم برای نقد حدیث در نظر گرفته اند. فرضیه این جستار آن است که از عنصر عرف، می توان در قامت یکی از سنجه‌های نقد احادیث فقهی بهره برد. برای ثبات این دیدگاه، به روش توصیفی- تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه‌ای، در گام نخست، به تبیین مفهوم مؤلفه‌های عرفی، دلایل اعتبار آنها از دیدگاه آموزه‌های شریعت و حکم خرد، دامنه بهره از این مؤلفه‌ها و تبیین رابطه متقابل آموزه‌های شرعی با مؤلفه‌های عرفی پرداخته شده است. در گام پسین نیز پنج مورد از مؤلفه‌های مقبول عرفی به شکل ذیل افراز شده اند: بناء عقلاء، سیره عقلاء، سیره متشرعه، عادات و امور عام‌البلوی. افزون بر تبیین رابطه هر یک از این موارد با مفهوم عرف، نمونه‌های حدیثی متناسبی ارائه شده که با بهره از مؤلفه‌های عرفی می‌توان به بی‌اعتباری آنها دست یافت. ارزیابی پایانی نوشتار آن است که در روند استنباط فقهی مبتنی بر اخبار، استناد به این مؤلفه‌ها برای اعتبار‌سنجی حدیث بایسته خواهد بود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Typology of the use of customary components in the criticism of jurisprudential hadiths

نویسندگان [English]

  • alborz mohaghegh garfami 1
  • sayyed ali sajjadi zadeh 2
  • mohammad kamali baghestani 3
1 educator, a collection of Qur’anic and Hadith sciences, Danishdeh Islamic sciences, Razavi, mashhad, Iran.
2 Asistant profesor, Group of Jurisprudence and Principles of Law, Danishgah of Islamic Sciences, Razavi, Holy mashhad, Iran.
3 Instructor, Islamic Culture and Communication, Islamic Azad University, Central Tehran Branch, Iran
چکیده [English]

A number of precious collections of traditions (hadiths) containing jurisprudential rulings have been damaged in their texts, causing to diminish or reduce their credibility. In the process of jurisprudential inference, it is necessary to organize criteria to evaluate the content of hadiths. The hypothesis of this research is that the element of custom ('urf) can be used as a criterion for criticizing jurisprudential hadiths. In order to prove this view, in a descriptive-analytical method using library sources, first, the concept of customary components, the reasons for their validity according to legal (Sharῑ'a) teachings and intellect (’aql), and the scope of using these components are explained and the mutual relation of Sharῑ'a teachings with customary components are discussed and clarified. Secondly, five of the accepted customary components are identified, as follows: the wises' bases, the wises' way, the practitioners' way, and the general habits and affairs. In addition to explaining the relation of each of these cases with the concept of custom, appropriate examples of hadiths are presented that can be considered weak by using custom components. The final evaluation is that in the process of jurisprudential inference based on hadiths, it will be necessary to refer to these components to validate the hadith.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sira ( Biography)
  • tradition
  • ʿĀm al-Balwā
  • 'urf
  • (custom)
  • wise men
  • hadith criticism
قرآن کریم.
ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبه الله. (1404ق). شرح نهج البلاغه. قم: مکتبه آیه الله مرعشی نجفی.
ابن بابویه، محمد بن على. (1362ش). الخصال. چ اول. قم: جامعه مدرسین.
ـــــــــــــ . (1378ق). عیون أخبار الرضا علیه السلام. چ اول. تهران: نشر جهان.
ابن عربی، محمد بن عبدالله. (1408ق).  احکام القرآن. بیروت: دارالجیل.
ابن فارس، احمد. (1404ق). معجم مقاییس اللغه. چ اول. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
ابن قیم الجوزیة، محمد بن ابی بکر. (1411ق ). إعلام الموقعین عن رب العالمین، بیروت: دار الکتب العلمیه.
ابن‏عاشور، محمدطاهر. (1420ق). تفسیر التحریر و التنویر. بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.
ابوسنه، محمد فهمی. (1425ق).  العرف و العاده فی رأی الفقهاء. قاهره: دار البصائر.
ابویعلی موصلی، احمد بن علی. (1404ق). مسند أبی یعلى. دمشق: دار المأمون للتراث.
ابویعلی، محمد بن حسین. (1410ق). العدة فی أصول الفقه. ریاض: بی‌نا.
اصفهانی، سید ابوالحسن. (1392ش). وسیلة النجاة (امام). تهران: مؤسسة تنظیم و نشر آثار الإمام الخمینی.
انصاری، مرتضی. (1404ق). مطارح الانظار. قم: آل البیت (ع).
ایازی، سید محمد علی. (1389ش). ملاکات احکام و شیوه‌های استکشاف آن. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
ایروانی، باقر. (1384ش). دروس تمهیدیه فی القواعد الفقهیه. قم: مؤسسه الفقه.
ایزدی فرد، علی اکبر و همکاران. (1388ش). عرف و جایگاه آن در استنباط احکام شرعی. فصلنامه مطالعات فقه و حقوق اسلامی. ش1. صص 45-72.
آمدی، علی بن محمد. (1404ق). الإحکام فی أصول الأحکام. بیروت: دار الکتب العربی.
آملی، محمد تقی. (1413ق). المکاسب و البیع (تقریرات درس آیه الله محمد حسین نائینی). قم: مؤسسه نشر اسلامی.
بحرانی، یوسف. (1430ق). الحدائق الناظره فی احکام العتره الطاهره. چ دوم. قم: مؤسسه النشر الإسلامی.
برقى، احمد بن محمد بن خالد. (1371 ق). المحاسن. چ دوم. قم: دار الکتب الاسلامیه.
بروجردی، حسین. (1394ش). الرسائل الفقهیه. قم: طبا.
بیهقی، احمد بن حسین. (1344ق).  السنن الکبرى وفی ذیله الجوهر النقی. حیدر آباد: مجلس دائرة المعارف النظامیة الکائنة فی الهند.
پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی. (1397ش). فرهنگ نامه اصول فقه. چ پنجم. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
تسخیری، محمد علی. (1431ق). القواعد الاصولیه و الفقهیه. تهران: مجمع جهانی اهل بیت(ع).
جزایری، محمد جعفر. (1416ق). هدی الطالب إلی شرح المکاسب. بی‌جا: طلیعة النور.
جصاص، احمد بن علی. (1414ق). الفصول فی الأصول. چ دوم. کویت: وزاره الاوقاف.
جعفری لنگرودی، محمد جعفر. (1378ش). مبسوط در ترمینولوژی حقوق. چ اول. تهران: کتابخانه گنج دانش.
جنّاتی، محمد ابراهیم. (1370ش). منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی. چ اول. تهران: کیهان.
الجوزیه، محمد بن ابی بکر. (1970م). المنار المنیف فی الصحیح والضعیف. حلب: مکتبه المطبوعات الإسلامیة.
جوینی، عبدالملک بن عبدالله. (1418ق). البرهان فی أصول الفقه. بیروت: دار الکتب العلمیه.
حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله. (1411ق). المستدرک على الصحیحین. بیروت: دار الکتب العلمیه.
حر عاملی، محمد بن حسن. (1409ق). تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه. قم: مؤسسه آل البیت (ع).
حرّانى، حسن بن على. (1404ق). تحف العقول. چ دوم. قم: جامعه مدرسین.
حسنین، محمود حسنین. (بی‌تا). العرف و أثره فی الفقه الاسلامی. بی‌جا: بی‌نا.
حسینی شاهرودی، حسین. (1439ق). الاجتهاد و التقلید. قم: فقه.
حسینی عاملی، محمد جواد بن محمد. (1419ق). مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه. قم: جامعه مدرسین.
حسینی مراغی، عبد الفتاح بن علی. (1417ق). العناوین الفقهیة. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
حکیم، محمد تقی. (1979م). الاصول العامه للفقه المقارن. چ دوم. بیروت: آل البیت(ع).
خطیب، معتز. (2011م). رد الحدیث من جهه المتن. بیروت: الشبکه العربیه للابحاث و النشر.
خلّاف، عبدالوهاب. (بی‌تا). علم أصول الفقه. مصر: مکتبه الدعوه.
خویی، سید ابوالقاسم. (1417ق). محاضرات فی اصول الفقه. نجف: انصاریان.
ــــــــــــ . (1397ش). منهاج الصالحین. نجف: بی‌نا.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1412ق). مفردات فی الفاظ القرآن. بیروت: دار القلم.
رستمی نجف آبادی، حامد و محمود پوربافرانی. (1402ش). مطالعات تطبیقی فقه و اصول مذاهب. سال پنجم. شماره اول. بهار و تابستان. صص 279-300.
روحانی، سید محمد. (1413ق). منتقی الاصول. قم: امیر.
زارعی سبزواری، عباسعلی. (1430ق).  القواعد الفقهیه فی فقه الامامیه. قم: مؤسسه نشر اسلامی.
زحیلی، وهبه. (1417ق). اصول الفقه الاسلامی. دمشق: دار احسان.
زرقاء، احمد بن الشیخ محمد. (1409ق). شرح القواعد الفقهیة. چ دوم. دمشق: دارالقلم.
زرقاء، مصطفی احمد. (1952م).  المدخل الفقهی العام الی الحقوق المدنیه فی بلاد السوریا. چ سوم. بی‌جا: بی‌نا.
زرکشی، محمد بن بهادر. (1421ق). البحر المحیط فی أصول الفقه. بیروت: دار الکتب العلمیه.
زمخشرى، محمود بن عمر. (1407ق).  الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل. چ سوم. بیروت: دار الکتاب العربی.
سبحانی، جعفر. (1425ق). اصول الفقه المقارن فیما لا نص فیه. قم: مؤسسه امام صادق (ع).
ـــــــــــ . (1387ش). الموجز فی اصول الفقه. چ چهاردهم. قم: موسسه امام صادق.
سرخسی، محمد بن احمد. (1414ق).  أصول السرخسی. بیروت: دار الکتاب العلمیه.
سمعانی، منصور بن محمد. (1418ق). قواطع الادله فی الاصول، بیروت: دارالکتب العلمیه.
سیفی، علی اکبر. (بی‌تا). دلیل تحریر الوسیله. قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
شاشی، احمد بن محمد. (1402ق). أصول الشاشی. بیروت: دار الکتاب العربی.
شاطبی، ابراهیم بن موسی. (1417ق). الموافقات. چ اول. ریاض: دار ابن عفان.
شیرازی، ابراهیم بن علی. (2003م). اللمع فی أصول الفقه. چ دوم. بیروت: دار الکتب العلمیه.
صنقور، محمد. (1421ق). المعجم الاصولی. قم: بی‌نا.
طارق عاری، محمد. (1435ق). اعتبار العقل و دلالته فی اثبات حجیه مصادر التشریع. دمشق: دار النوادر.
طباطبایی قمی، تقی. (1381ش). الدلائل فی شرح منتخب المسائل. قم: محلاتی.
طباطبایی، سید محمد کاظم. (1390ش). منطق فهم حدیث. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
طباطبایی، سید محمد حسین. (بی‌تا). حاشیه الکفایه. قم: بنیاد علمی- فرهنگی علامه طباطبایی.
ــــــــــــــــ . (1390ق). المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
طبرانی، سلیمان بن احمد. (1415ق). المعجم الأوسط. قاهره: دار الحرمین.
طوسی، محمد بن حسن، (1417ق). العده فی اصول الفقه. بیروت: دار الکتب العلمیه.
ــــــــــ . (بی‌تا)، التبیان فی تفسیر القرآن.  بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ـــــــــــ . (1387ق). المبسوط فی فقه الإمامیة. تهران: مکتبة المرتضویة.
عراقی، ضیاء الدین. (1417ق). نهایه الافکار. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
علامه حلی، حسن بن یوسف. (1414ق). تذکرة الفقهاء (ط الحدیثة: الطهارة إلی الجعالة). قم: مؤسسة آل البیت (ع).
علوی، سید جعفر. (1391ش). عوامل مؤثر در تشخیص موضوعات احکام. مشهد: دانشگاه علوم اسلامی‌رضوی.
فاضل لنکرانی، محمد. (1421ق). تفصیل الشریعة (النکاح). قم: مرکز فقهی ائمه اطهار(ع).
ـــــــــــــ . (1430ق). تفصیل الشریعه (الزکاه). قم: مرکز فقهی ائمه اطهار(ع).
فراهیدی، خلیل بن احمد. (1409ق). کتاب العین. قم: هجرت.
فهیمی، عزیزالله و محمد سلطانیه. (1393ش). «عرف و نقش استقلالی و آلی آن در فقه و حقوق». مطالعات اصول فقه امامیه. صص 29تا46.
فیض، علیرضا، «عرف عقلاء». (1384ش). فلسفه تحلیلی. ش 3. صص 127تا155.
فیض کاشانى، محمد محسن بن شاه مرتضى. (1406ق). الوافی. اصفهان: کتابخانه امام امیر المؤمنین علی (ع).
قرطبى، محمد بن احمد. (1364ش). الجامع لأحکام القرآن. تهران: ناصر خسرو.
کاظمی‌خراسانی، محمد علی. (1406ق). فوائد الاصول. قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
کلینى، محمد بن یعقوب. (1429ق). کافی. قم: دارالحدیث.
گلباغی ماسوله، سید علی جبّار. (1378ش). درآمدی بر عرف. قم: دفترتبلیغات اسلامی.
مجلسى، محمد باقر. (1403ق). بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
مجلسی، محمدتقی بن مقصودعلی. (1406ق). روضه المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه. تهران: بنیاد فرهنگ اسلامی کوشانپور.
مرتضی عاملی، جعفر. (1403ق). الصحیح من سیره النبی الاعظم. قم: بی‌نا.
مصطفوی، سید حسن. (1430ق). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. بیروت: دار الکتب العلمیه.
مظفر، محمد رضا. (1405ق). اصول الفقه. قم: نشر دانش اسلامی.
مغنیه، محمد جواد. (1975م). علم اصول الفقه فی ثوبه الجدید. بیروت: دار العلم للملایین.
مفید، محمد بن محمد. (1410ق). المقنعه. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
مقدس اردبیلی، احمد بن محمد. (بی‌تا)، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة.
مکارم شیرازی، ناصر. (1392ش). پیام امام امیر المؤمنین(ع). قم: انتشارات امام علی بن ابی طالب(ع).
ـــــــــــ . (1371ش). تفسیر نمونه. چ دهم.  تهران: دار الکتب الإسلامیة.
موسوی خمینی(امام)، سید روح الله. (1385ق). الرسائل. قم: اسماعیلیان.
ـــــــــــ . (1392). کتاب البیع. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام(ره).
نجفی، محمد حسن. (بی‌تا)، جواهر الکلام. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
نراقی، احمد بن محمدمهدی. (1375ش). عوائد الأیام. قم: دفتر تبلیغات اسلامی‌.
نسایی، احمد بن شعیب. (1411ق). سنن النسائی الکبرى. بیروت: دار الکتب العلمیه.
نمله، عبدالکریم بن علی. (1420ق). الْمُهَذَّبُ فی عِلْمِ أُصُولِ الفِقْهِ الْمُقَارَنِ. ریاض: مکتبه الرشد.
ورشوچی منفرد، امیر حسین و مهدی ساجدی. (1397ش). «بررسی ماهیّت و شرائط کاربرد عرف و عادت در استنباط و قانون‌گذاری». پژوهشنامه میان رشته ای فقهی. س ششم، ش دوم.
هاشمی‌شاهرودی، سید محمود. (1405ق). بحوث فی علم الاصول. تقریرات درس محمد باقر صدر، قم: مؤسسه دائره المعارف اسلامی.
هاشمی‌شاهرودی، محمود. (1382ش). فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام. قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی‌بر مذهب اهل بیت(ع).