اعتبارسنجی و نقد مبانی حکم سلب حضانت غیرمسلمان بر مسلمان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه فقه و حقوق اسلامی، دانشگاه بزرگمهر قائنات

2 دانش آموخته کارشناسی فقه و حقوق اسلامی دانشگاه بزرگمهر قائنات

10.22034/mfu.2024.141555.1440

چکیده

در برخی منابع فقهی برای حاضن و حاضنه شرایطی ذکر شده ‌است. یکی از این شرایط، اسلام است. به ‌عبارتی اگر یکی از والدین، غیرمسلمان و فرزند مسلمان باشد، حضانت بر فرزند خود را از دست می‌دهد. اغلب فقهای امامیه بر این عقیده‌اند. در میان مکاتب اهل سنت اختلاف‌نظرهایی وجود دارد. برخی اساساً اسلام را شرط نمی‌دانند، گروهی این شرط را در مورد حاضن و حاضنه متفاوت می‌دانند و بعضی نیز با فقهای امامیه هم‌نظرند. موافقان این حکم به قاعده نفی سبیل، آیه عزت و حدیث علو استناد کرده‌اند. به این استنادات نقدهایی اساسی وارد است؛ از جمله آیه نفی سبیل و آیه عزت اساساً نمی‌تواند مبنای این حکم باشد. حدیث علو نیز علاوه بر این‌که از منظر سندی با چالش‌های جدی همراه است، به مفهوم علو قدرت اندیشه و اخلاق اسلام است چنان‌که در پژوهش‌هایی مستقل مطرح شده‌ است. از طرفی نگاه به حضانت به‌عنوان ولایت و تسری احکام ولایت بر آن قابل تأمل است. حضانت حقی است که جز با دلیل معتبر نمی‌توان آن‌را سلب کرد. آسیبی که از لحاظ عاطفی و روحی به محضون وارد می‌شود دیگر آسیبی است که اجرای این حکم به‌دنبال دارد. چه‌بسا اجرای این حکم به وهن دین و رویگردانی از آن منجر شود. از طرفی دیگر فلسفه‌ای که برای این حکم نقل شده که همان تأثیرپذیری است، از جهات متعددی مخدوش است. پژوهش پیش‌رو در پیِ سنجش اعتبار مبانی این حکم و هم‌چنین نقد آن‌ها با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و براساس روش توصیفی تحلیلی با رویکرد انتقادی است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Assessing and Criticizing Bases of Depriving Non-Muslim's Custody Over Muslim

نویسندگان [English]

  • Meysam Kohantorabi 1
  • Mahla Rouhi Seyyed Abadi 2
1 Associate Professor, jurisprudence and Islamic law, Bozorgmehr University of Qaenat
2 Bachelor's degree, jurisprudence and Islamic law, Bozorgmehr university of Qaenat
چکیده [English]

In some jurisprudential sources, conditions are mentioned for male and female claimants of legal custody (ḥāḍin and ḥāḍina), one of which is "Islam", meaning if one of the parents is non-Muslim and the child is Muslim, and the parent loses custody of the child. Shi'ite jurists mostly approve this opinion while Sunni schools are divided upon this issue. Some Sunni scholars do not consider Islam as a condition; some consider it to be different for the ḥāḍin and the ḥāḍina, and some agree with the Shi'a. The proponents of this ruling have cited the verse of nafy-i sabῑl, the verse of 'izzat and the hadith of the superiority of Muslims over non-Muslims (hadith 'uluw). There are fundamental criticisms of these citations; both verses cannot be considered the basis of this ruling, as well as, the 'uluw hadith, in addition to being weak in terms of its sanad (chain of transmitters), is referred to the superiority of the power of Islamic thought and ethics, as has been discussed in independent researches. Additionally, viewing custody as guardianship and extending the rulings of the guardianship to it is a matter of deliberation. Custody is a right that cannot be denied except with a valid reason. The emotional and mental damage inflicted upon the child under custody (maḥḍūn) is a further damage through the implementation of this sentence. It may lead to desecration of religion and turning away from it. On the other hand, the philosophy behind this ruling, i.e. impressionability, is degraded in many ways. This research aims to investigate the validity of the foundations of this ruling and criticize them, using library sources based on the critical descriptive-analytical method.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Custody
  • right
  • non-Muslim
  • Muslim
  • Nafi Sabil
*قرآن کریم.
ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی. (1424ق). فتح الباری شرح صحیح البخاری. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن کثیر، اسماعیل بن عمر. (1419). تفسیر القرآن العظیم(ابن کثیر). بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابوالفتح رازی، حسین بن علی. (1408ق). روض الجنان فی تفسیر القرآن. مشهد: بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی.
افقه، آلاسادات. مظاهری، معصومه. (1395). «نقدی بر محدودیت قانونی حضانت مادر پس از فوت پدر در نظام حقوقی ایران». فصلنامه خانواده پژوهی: 47.
انصاری، قدرت الله. (1429ق). موسوعۀ احکام الأطفال و ادلتها. قم: مرکز فقهی ائمه اطهار.
اهتمام، احمد. (1392 ش). وسائل العباد فی یوم التناد. قم: پژوهش‌های تفسیروعلوم قرآن.  
بجنوردی، حسن. (1377 ش). القواعد الفقیهه. قم: نشر الهادی.
بحرالعلوم، سید محمد. (1403 ق). بلغه الفقیه. چ4. تهران: مکتبه الصادق.
بحرانی، شیخ یوسف. (1363 ش). الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره. قم: جماعه المدرسین فی الحوزۀ العلمیه بقم موسسۀ النشر الاسلامی.         
بخاری، محمد بن اسماعیل. (1401ق). صحیح البخاری. بیروت: دارالفکر.   
بنیاد دائرۀ المعارف اسلامی. (1362 ش). دانشنامه جهان اسلام. ایران.
بیگدلی، سعید. (1390). «مشکلات و خلا های قانونی نهاد حضانت در نظام حقوقی ایران». نشریه فقه و حقوق خانواده:55  
بیهقی الکیدری، قطب الدین. (1374ق). اصباح الشیعه بمصباح الشریعه. قم: موسسه الامام الصادق.
پیرحیاتی، معصومه و محمد روشن. (1402ش). «بررسی ادله اجتهادی اصل مصلحت در حضانت کودک بر مبنای فقه امامیه و حقوق ایران». فصلنامه خانواده‌پژوهی. (73): 167ـ187.   
 تبریزی، جواد. (1429ق). تنقیح مبانی العروه (الطهاره). قم: دار الصدیقه الشهیده.
الجنه العلمیه فی مرکز فقه الائمه الأطهار علیه السلام. (1394ش). موسوعه رد الشبهات الفقهیه المعاصره(الحدود). چ1. قم: مرکز فقهی ائمه اطهار.
حرعاملی، محمد بن حسن. (1412ق). هدایة الأمه الی احکام الأئمه. مشهد: مجمع البحوث الإسلامیه.
حسینی، احسان. صفایی، حسین. (1400ش). دوره مقدماتی حقوق مدنی جلد اول اشخاص و اموال. چ 30. تهران: نشر میزان.       
حلی، جعفر بن حسن. (1374ش). شرایع الاسلام فی مسائل الحرام. چ2. قم: انتشارات موسسه المعارف الاسلامیه.
حلی، حسین. (1392ش). رساله اجتهاد و تقلید. چ1. تهران: مکتب وحی.
خامنه‌ای، علی. (1425ق). اجوبه الاستفتاءات. چ3. بیروت: الدار الإسلامیه.      
خرازی، محسن. (1423 ق). البحوث الهامه فی المکاسب المحرمه. قم: موسسه در راه حق.
خمینی، روح‌الله. (1381ش). توضیح المسائل. چ8. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم دفتر انتشارات اسلامی. 
خوانساری، سید احمد. (1355 ش). جامع المدارک. چ 4. تهران: مکتبۀ الصدوق.
روحانی، سید محمد صادق. (1435 ق). فقه الصادق. قم: آئین دانش.
زیدان، عبدالکریم. (1413ق).  المفصل فی احکام المراۀ و البیت المسلم فی الشریعۀ الاسلامیۀ. بیروت: مؤسسه الرساله.
ساعی، سیدمحمدهادی و نیلوفر کامیاب منصوری. (1395ش). «حضانت در پرتو مصلحت کودک در زمان ازدواج مجدد مادر». فصلنامه مطالعات حقوق عمومی. (4): 771ـ801.
سعیدی، علی. (1397ش). موسوعه تطبیقات القواعد الفقیهه. قم: مرکز فقهی ائمه اطهار.
سیدمرتضی، علی بن حسین. (1405ق). رسائل. قم: دار القرآن الکریم.
شریفی، علی.( 1397ش). « بررسی فقهی حقوقی حق حضانت اطفال». مطالعات فقهی حقوقی زن و خانواده. 1 (1): 143- 171
شهید ثانی، زین الدین ین علی. (1413ق). المسالک الأفهام الی تنقیح شرایع الإسلام. قم: مؤسسه المعارف الاسلامیه.
صدوق، ابوجعفر محمدبن علی. (1378ش). عیون الخبار الرضا. تهران: انتشارات جهان.
ـــــــــــــ.. (1413ق). من لایحضره الفقیه. قم: دفتر انتشارات اسلامی حوزه علمیه.
 
صفایی، حسین و اسدالله امامی. (1391ش). مختصر حقوق خانواده. تهران: نشر میزان.
طباطبایی قمی، سید تقی. ( 1426 ق). مبانی منهاج الصالحین. قم: قلم الشرق.
طبرانی، سلیمان بن احمد. (2008ق). تفسیر القرآن العظیم. اردن: دار الکتاب الثقافی.
طبری، محمد بن جریر.(1412ق). جامع البیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار المعرفه.
طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن. (1387ق). المبسوط فی فقه الامامیه. تهران: المکتبه المرتضویه لإحیاء الآثار الجعفریه.
ـــــــــــــ. (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
طباطبایی یزدی، سید محمد کاظم. (1423 ق). العروۀ الوثقی. جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه بقم موسسۀ النشر الاسلامی.
عیاشی، محمد بن مسعود. (1380 ق). تفسیر العیاشی. تهران: دار المطبعه العلمیه.
فخررازی، محمد بن عمر. (1420 ق). التفسیر الکبیر(مفاتیح الغیب). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
فنائی، ابوالقاسم. (1394 ش). اخلاق دین‌داری. تهران: نگاه معاصر.
قانون اساسی؛.(1394ش). تهران: نشر جمال
قانون مدنی. (1398ش). تهران: انتشارات قانون‌یار.
قرطبی، محمد بن احمد. (1364 ش). الجامع لأحکام القرآن. تهران: انتشارات ناصرخسرو.
کاتوزیان، ناصر. (1389 ش). دوره حقوق مدنی خانواده. تهران: شرکت سهامی انتشار.
ــــــــــــ . ( 1398ش). مقدمه علم حقوق و مطالعه در نظام حقوقی ایران. تهران: انتشارات گنج دانش.
کهن ترابی، میثم. (1400 ش). «بررسی سندی و دلالی روایت علو و ارزیابی استناد به آن در تعامل با غیر مسمانان». دو فصلنامه کتاب قیم. (25): 193-211.
کهن ترابی، میثم، فرطوسی، حسین. (1401ش). «بازخوانی چالش‌های نظری و عملی قاعده نفی سبیل». دو فصلنامه مطالعات تطبیقی فقه و اصول مذاهب. 5(2): 41-22.
لنکرانی، محمد فاضل. (1421ق). تفصیل الشریعه ـ النکاح. چ 1. قم: مرکز فقه ائمه اطهار(ع).
ماتریدی، محمد بن محمد. (1426ق). تاویلات اهل السنتة(تفسیر ماتریدی). بیروت: دار الکتب العلمیه.  
مدرسی، محمدرضا. (1392ش). مقالات فقهی (قمار، قیادت، قیافه، کهانت، مدح من لا یستحق المدح، بخش، نمیمه، نوح به باطل، هجاء المومن، هجر و بیع مصحف). قم: دار التفسیر.
مصلی نژاد، نیوشا. (1390). « بررسی تاثیر اراده در حضانت». دو فصلنامه فقه و حقوق خانواده. 16: 55.
مظلوم‌زاده، آمنه. جمال زاده، عبد الرضا. شهابی، رقیه. (1401ش). « بررسی فقهی حقوقی حضانت کودک از طرف مادر، چالش ها و راهکار ها». فصلنامه مطالعات میان رشته‌ایی فقه. 6.
مغنیه، محمد جواد. ( 1393ش). الفقه علی المذاهب الخمسه. چ1. تهران: شرکت نشر بهینه فراگیر.
مقدسی، ابن قدامه. (1433ق).  الشرح الکبیر. بیروت: دارالفکر.
میرداماد، محمد باقر بن محمد. (1393). ضوابط الرضاع. قم : مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص).
نجفی، شیخ محمد حسن. (1403ق). جواهر الکلام فی شرح شرایع السلام. بیروت-لبنان: دار احیاء التراث العربی.
هاشمی شاهرودی، محمود. (1432ق). موسوعه الفقه السلامی المقارن. قم: موسسه دائره المعارف فقه اسلامی.