نفقه زوجه و جایگاه آن در تأمین نیازهای مالی زن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار، گروه الهیات، گرایش علوم قرآن و حدیث، دانشگاه پیام نور تهران، ایران.

چکیده

یکی از احکام قرآن در زمینه خانواده موضوع پرداخت نفقه زن به‌واسطه شوهر است. از آنجایی که در جامعه فعلی، زنان دارای موقعیت برابر یا برتر اقتصادی و اجتماعی شده‏اند که بعضاً امتثال یا عدم امتثال این تکلیف مشکلاتی بین زوجین به‌وجود می‏آورد، پژوهش حاضر برآن است با استفاده از روش تحقیق توصیفی ـ تحلیلی و ابزار گردآوری کتابخانه‏ای ـ اسنادی به این سؤالات پاسخ دهد که در عقد دائم پرداخت نفقه بر چه مبانی شرعی استوار است؟ آیا پرداخت نفقه می‏تواند تابعی از شرایط اقتصادی زوجین باشد؟ یافته‏های پژوهش حاکی از آن است که مفهوم‏شناسی نفقه دلالت مستقیمی بر فلسفه آن یعنی رفع احتیاج زن به‌واسطه مرد دارد و یکی از اصلی‏ترین مبانی قرآنی نیز بیانگر احتیاج اقتصادی زن به‌واسطه عدم اشتغال و کسب درآمد است و ضمناً اثبات‏کننده عقلایی بودن تکلیف است. همچنین بر مبنای روایی نیز فلسفه نیاز تأیید می‏شود. نفقه از نظر فقهی با مبانی «احتیاج» و «عِوَضِ احتباس» تناسب بیشتری دارد. دلایلی همچون غیرتعبدی بودن حکم نفقه، غیرمعاوضی بودن نفقه، نظریه صحت شرط عدم نفقه، حق بودن نفقه، ارتکاز عرفی و اقتضائات جامعه و سیاست‏گذاری‏های کلان کشور اثبات می‏کند که تکلیف نفقه براساس نیاز زن است و در صورت نیاز زن وجوب قطعی دارد؛ اما در صورت بی‏نیازی و داشتن درآمد، حکم آن می‏تواند براساس فلسفه تعیین شود و در صورت برگشت به نیازمندی، مجدد حکم وجوب برقرار شود. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Wife’s Alimony and its Role in Providing Financial Needs of Woman

نویسنده [English]

  • Fahimeh Kalbasi
Assistant Professor, Department of Theology, Quran and Hadith Sciences, Payame Noor University of Tehran, Iran.
چکیده [English]

One of the Qur’anic rulings in the field of family is the payment of alimony (nafaqah) to the wife by her husband. Since in the contemporary society, women have an equal or superior economic and social position that sometimes the compliance or non-compliance of this task causes problems between couples, the present study by using the descriptive-analytical method with document-library tools aims to answer the questions, “What is the legal basis of the payment of alimony in the permanent marriage?” and “Can the payment of alimony be a function of the economic conditions of the couple?” Findings indicate that the concept of alimony directly implies its philosophy, which is to meet the needs of wife through husband. One of the main Qur'anic foundations also expresses the economic needs of women due to lack of employment and income. It also proves the rationality of such obligation. Also, the philosophy of need is confirmed on the basis of narratives. From the jurisprudential view, alimony is more compatible with the principles of “need” and “compensation of retention.” Reasons such as non-devotional nature of alimony, non-compensation of alimony, theory of validity of non-alimony condition, rightfulness of alimony, conventional conjecture and exigencies of society, and macro policies of the country prove that alimony obligation is based on the woman's need and in case of her need, it is absolutely necessary, but in case of self-sufficiency and having income, its ruling can be determined based on its philosophy. In addition, in case of return of need, the ruling of obligation can be established again.

کلیدواژه‌ها [English]

  • proofs of alimony
  • obligation
  • alimony
  • economic status
قرآن کریم
ابن جزی غرناطی، محمد بن احمد. (1416ق). کتاب التسهیل لعلوم التزیل. بیروت: شرکت دار الأرقم بن ابی الأرقم.
ابن جنید اسکافی، محمد بن احمد کاتب بغدادى. (1416ق). مجموعه فتاوى ابن جنید. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی. (‏1422ق). زاد المسیر فی علم التفسیر، بیروت: دارالکتاب العربی.
ابن عطیه اندلسی، عبدالحق بن غالب. (1422ق). المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن قدامه، عبدالله بن احمد. (1388). المغنی، مکتبه القاهره.
ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر. (1419ق). تفسیر القرآن العظیم(ابن کثیر). بیروت: دارالکتب العلمیه، منشورات ‏محمد علی بیضون.
ابن منظور، محمد بن مکرم. (1414 ق). ‏لسان العرب. بیروت: دار صادر.
ابن هائم، شهاب الدین احمد بن محمد. (‏1423ق). التبیان فی تفسیر غریب القرآن. بیروت: دارالغرب الإسلامی.
ابوالفتوح رازی، حسین بن علی. (1408ق). روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن. مشهد: بنیاد پژوهش‌های ‏آستان قدس رضوی.
اسحاق بن محمد همدانی، رفیع‌الدین. (1386ش). سیرت رسول الله. ویرایش: جعفر مدرسی صادقی. چ4. تهران: نشر مرکز.
اصفهانی، ابو الفرج. (1415 ق). الأغانی. بیروت: دار احیاء تراث عربی.
امروالقیس. (1425ق/2004م). دیوان امری القیس. تحقیق: عبدالرحمن المصطاوی. بیروت/لبنان: دارالمعرف.
آملى، میرزا هاشم. (1406ق). المعالم المأثورة. قم: مؤلف الکتاب.
ایزدی فرد، علی‏اکبر و همکاران. (1392). «وضعیت حقوقی شرط عدم نفقه در نکاح دائم». آموزه‏های فقه مدنی. دانشگاه علوم اسلامی رضوی، شماره 8.
ـــــــــــــــــــــــــ . (1393). «اشتغال زوجه و تأثیر آن بر نفقه». مطالعات فقه و حقوق اسلامی. شماره 10.
بانوی اصفهانی، سیده نصرت امین. (1361ش). مخزن العرفان در تفسیر القرآن. تهران: نهضت زنان مسلمان.
بحرانى آل عصفور، یوسف بن احمد بن ابراهیم. (1405ق). الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
بروجردی، سید محمد ابراهیم. (1366ش). تفسیر جامع. چ6. تهران: انتشارات صدر‏.
بغدادی، علاء الدین علی بن محمد. (1415ق). لباب التاویل فی معانی التنزیل. بیروت: دارالکتب العلمیه.
بغوی، حسین بن محمود. (1420ق). معالم التنزیل فی تفسیرالقرآن. بیروت: داراحیاء التراث العربی.‏
بلاغی، سید عبدالحجت. (1386ق). حجه التفاسیر و بلاغ الإکسیر. قم: انتشارات حکمت.
بلخی، مقاتل بن سلیمان. (1423ق). تفسیر مقاتل بن سلیمان. بیروت: دار إحیاء التراث.
بیضاوی، عبداللّه بن عمر. (1418ق). أنوارالتنزیل و أسرار التأویل. بیروت: داراحیاء التراث العربی.
پورعبدالله، کبری. (1390ش). «مبنای فقهی نفقه و آثار حقوقی ناشی از آن». دو فصلنامه فقه و حقوق خانواده. شماره 54.
تستری، ابومحمد سهل بن عبداللّه. (‏1423ق). تفسیر التستری. بیروت: منشورات محمد علی بیضون/ دارالکتب العلمیه.‏
ثعلبی نیشابوری، ابواسحاق احمد بن ابراهیم. (1422ق): الکشف و البیان عن تفسیر القرآن. بیروت: دار إحیاء التراث ‏العربی.
جزیرى، عبد الرحمن. (1419ق). الفقه على المذاهب الأربعة و مذهب أهل البیت علیهم السلام. بیروت: دارالثقلین.
‏جصاص، احمد بن علی. (‏1405ق). احکام القرآن. بیروت: داراحیاء التراث العربی.‏
جمعى از پژوهشگران زیر نظر شاهرودى، سید محمود هاشمى. (1423ق). موسوعة الفقه الإسلامی طبقا لمذهب أهل البیت علیهم السلام. قم: مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام.
جواد علی. (1976م). المفصل فی تاریخ العرب قبل الإسلام. چ 2. بیروت: دارالعلم للملایین و بغداد مکتبه النهضه.
جوادی آملی، عبدالله. (1387). زن در آیینه جلال و جمال. قم: نشر اسراء.
جوهری، اسماعیل بن حماد. (1407ق). الصحاح. بیروت: درالعلم للملایین.
حائرى، سید على بن محمد طباطبایى. (1418ق). ریاض المسائل. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
حائری مهریزی، و همکاران. (1396). «دلایل تمایل و عدم تمایل به فرزندآوری در میان مردم شهری و روستایی ایران: یک مطالعه ملی»، نشریه پایش، دوره 16، شماره 5.
حقی بروسوی، اسماعیل (بی‌تا). تفسیر روح البیان. بیروت: دارالفکر.
حلّى فخر المحققین، محمد بن حسن بن یوسف. (1387ق). إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
حلّى، ابن ادریس. (1410ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
حلّى، مقداد بن عبد اللّه سیورى. (1404ق). التنقیح الرائع لمختصر الشرائع. قم: انتشارات کتابخانه آیة‌الله مرعشى نجفى.
حمیری، عبدالله بن جعفر (1413 ق). قرب الإسناد. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
حیدرنیا، محسن و مسعود شادمان. (1392ش). «بررسی تاریخی وضعیت اجتماعی زنان در جزیره العرب تا سال 600 میلادی». فصلنامه مسکویه. سال 8، شماره 27.
خوانسارى، سید احمد بن یوسف. (1405ق). جامع المدارک فی شرح مختصر النافع. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
خویى، سید ابو القاسم موسوى. (1410ق). منهاج الصالحین. قم: نشر مدینة العلم.
رشیدالدین میبدی، احمد بن ابی سعد. (1371ش). کشف الأسرار و عده الابرار. ج 5. تهران: انتشارات امیرکبیر.
‏زمخشری، محمود (‏1407ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل. بیروت: دارالکتاب العربی.‏
زهیر صعب. (بی‌تا). تطور بنی الأسره العربیه. بی‌جا: الأنماء العربی.
سبزوارى محقق، محمد باقر بن محمد مؤمن. (1423ق). کفایة الأحکام. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
سبزوارى، سید عبد الأعلى. (1413ق). مهذّب الأحکام. ج 4. قم: مؤسسه المنار.
ـــــــــــــــــــــ . (بی‏تا). جامع الأحکام الشرعیة. ج 9. قم: مؤسسه المنار.
‏سمرقندی، نصر بن محمد بن احمد. (بی‌تا). بحرالعلوم. بی‌جا. ‏
سورآبادی، ابوبکر عتیق بن محمد. (1380ش). تفسیر سورآبادی. تهران: فرهنگ شهر نو.
شافعی، ابوعبدالله محمد بن إدریس. (2006 م). تفسیر الإمام الشافعی. المملکه العربیه السعودیه: دار التدمریه.
شبّر، سید عبداللّه. (1407ق). الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین. کویت: مکتبه الألفین.
شعبانی، محمدحسین و همکاران. (1394ش). «بررسی فقهی ماهیت وجودی نفقه زوجه و کمیت و کیفیت آن در مذاهب خمسه». فصلنامه حبل المتین. شماره 13.
شوشترى، محمد تقى. (1406ق). النجعة فی شرح اللمعة. تهران: کتابفروشى صدوق.
صالح، صبحی.(۱۳۷۴ش). گردآوری توسط جمعی از راویان. نهج البلاغه.ج۱.قم: مرگز البحوث الاسلامیه.
طالقانی، سید محمود. (1362ش). پرتوی از قرآن. ج4. تهران: شرکت سهامی انتشار.‏
طباطبایى، حکیم سیدمحمد سعید. (1415ق). منهاج الصالحین. بیروت: دارالصفوة.
طباطبایی، سیدمحمدحسین. (1417ق). المیزان فی تفسیرالقرآن. ج5. قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه ‏علمیه قم.‏
طبرسى، فضل بن حسن. (1410ق). المؤتلف من المختلف بین أئمة السلف. مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة.
ــــــــــــــــــ . (1372ش). مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن. ج2. تهران: انتشارات ناصر خسرو.
ــــــــــــــــــ . (1377ش). تفسیر جوامع الجامع. تهران: انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم.
طبری، ابوجعفر محمد بن جریر. (1412ق). جامع‌البیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دارالمعرفه.
طرابلسى ابن براج، عبد العزیز. (1406ق). المهذب. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
طهرانی (کاتوزیان)، محمد علی. (1383ش). فرهنگ کاتوزیان. تهران: دادگستر نشر.
طوسى، محمد بن حسن. (1387ق). المبسوط فی فقه الإمامیة. ج 3. تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، تهران.
‏ ـــــــــــــــــ .. (1407ق)‏. تهذیب الأحکام (تحقیق خرسان. محقق/ مصحح: خرسان، حسن ‏الموسوى‏. تهران.
ـــــــــــــــــــ . (1414 ق). الأمالی. قم: دارالثقافه.
ـــــــــــــــــــ . (1415 ق). التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربی‏.
عاملى محقق ثانى، على بن حسین. (1414ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد. ج 2. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
ــــــــــــــــــــــــــــ . (1413ق). الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز. قم: دارالقرآن الکریم.
عاملی، محمد بن حسن. (1409 ق). وسائل الشعیه. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
عاملى، شهید ثانى زین‌الدین بن على. (بی‏تا). رسائل الشهید الثانی (ط؛ القدیمة). قم: کتابفروشى بصیرتى.
عاملى، محمد بن على موسوى. (1411ق). نهایة المرام فی شرح مختصر شرائع الإسلام. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
فخر رازی، ابوعبداللّه محمد بن عمر. (1420ق). مفاتیح الغیب. ج 3. بیروت: داراحیاء التراث العربی.‏
فیض کاشانی، محمد مولی محسن. (1418 ق). الأصفی فی تفسیرالقرآن. قم: جامعۀ‌ مدرسین.‏
ـــــــــــــــــــــــــــ . (1415ق). تفسیر الصافی. ج 2. تهران: انتشارات الصدر.
قرشی، علی‌اکبر (1412 ق). قاموس قرآن. ج 6. تهران: دارالکتب الإسلامیة‌.
ــــــــــــ . (1377 ش). تفسیر أحسن الحدیث. تهران: بنیاد بعثت.
قمّى، سید صادق حسینى روحانى. (1412ق). فقه الصادق علیه السلام (للروحانی). قم: مدرسه امام صادق علیه السلام.
ـــــــــــــــــــــــــــ . (1417ق). المسائل المنتخبة. کویت: شرکة مکتبة الألفین.
قمی مشهدی، محمدبن‌محمدرضا. (1368ش). تفسیر کنز الدقائق و بحرالغرائب. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی.
کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق‏. (1407ق). الکافی (ط؛ الإسلامیة). محقق/ مصحح: غفارى على‌اکبر و آخوندى، محمد، ج4. تهران: دار الکتب الإسلامیة‏.
کیدرى قطب‌الدین، محمدبن‌حسین. (1416ق). إصباح الشیعة بمصباح الشریعة. قم: مؤسسه امام صادق علیه السلام.
کاشانی، محمد بن مرتضیق. (1410ق). تفسیر المعین. قم: کتابخانه آیت‌اللّه مرعشی نجفی.
کلباسی اصفهانی، فهیمه. (1400ش). بازاندیشی حکم منع قضاوت زن در فقه اسلامی. دوفصلنامه مطالعات تطبیقی فقه و اصول مذاهب: 4(2)، صص 23-65.
کلوذانی حنبلی، أبوالخطاب محفوظ‌بن أحمدبن حسن. (1430ق). شرح القصیده الدالیه. بی‏جا: دارابن جوزی.
گنابادی، سلطان محمد. (1408ق). تفسیر بیان السعاده فی مقامات العباده. ج 2. بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
لنکرانى، محمد فاضل موحدى. (1422ق). الأحکام الواضحة. ج 4. قم: مرکز فقهى ائمه اطهار علیهم السلام.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی. (1403 ق). بحارالأنوار. بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
محقق سبزواری، محمدباقر بن محمد مؤمن. (1423ق). کفایة الأحکام. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
محلی، جلال‌الدین و جلال‌الدین سیوطی. (1416ق). تفسیرالجلاین. بیروت: مؤسسه النور للمطبوعات.
محمدی، مرتضی. (1383ش). «ازدواج، نفقه و تمکین». مطالعات راهبردی زنان. شماره 25.
محمّدی گیلانی، محمّد( 1377 ). بررسی شرط مرد بودن مفتی، فصلنامه فقه اهل بیت: بهار،شماره 13،صص83-110.      
مشکور، محمدجواد. (1357ش). فرهنگ تطبیقی عربی با زبان‌های سامی و ایرانی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
مشیری، مهشید. (1371 ش). فرهنگ الفبایی؛ قیاسی زبان فارسی. تهران: سروش.
مصطفوى، حسن‏. (بی‌تا). التحقیق فى کلمات القرآن الکریم‏. ج3. بیروت؛ قاهره؛ لندن‏: دار الکتب العلمیة؛ مرکز نشر اثار ‏علامه مصطفوی‏.
مغنیه، محمد جواد. (1421ق). فقه الإمام الصادق علیه‌السلام. ج2. قم: مؤسسه انصاریان.
مقدس اردبیلی، احمد بن محمد. (بی‌تا). زبده البیان فی أحکام القرآن. تهران: کتابفروشی مرتضوی.
مکارم شیرازی، ناصر. (1374 ش‏). تفسیر نمونه. چ1. تهران: دارالکتب الإسلامیة.‏
ــــــــــــ . (1424ق). کتاب النکاح. تحقیق و تصحیح محمدرضا حامدی و مسعود مکارم. قم: مدرسه امام علی (ع).
ـــــــــــــــــ . (۱۳۷۳ش)ترجمه قرآن کریم.ج۱.قم: دارالقرآن الکریم.
ـــــــــــــــــ . (1427ق). الفتاوى الجدیدة. ج2. قم: انتشارات مدرسه امام على بن ابى طالب علیه السلام.
ملاحویش، آل غازی عبدالقادر. (1382ق). بیان‌المعانی. دمشق: مطبعه الترقی.
نجفى صاحب الجواهر، محمد حسن. (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. ج7. بیروت: دار إحیاءالتراث العربی.
نجفى کاشف الغطاء، محمد حسین بن على. (1359ق). تحریر المجلة. نجف: المکتبة المرتضویة.
نحاس، ابوجعفر، احمد بن محمد. (1421ق). اعراب القرآن. بیروت: منشورات محمد علی بیضون/ دارالکتب العلمیه.
نوری، حسین بن محمد تقی. (1408 ق). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
نیشابوری، محمود بن ابوالحسن. (1415ق). إیجاز البیان عن معانی القرآن. بیروت: دارالغرب الاسلامی.
نیشابوری، نظام‌الدین حسن‌بن‌محمد. (1416ق). تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان. بیروت: دارالکتب العلمیه.
وات، مونتگمری. (1379ش). «عربستان پیش از اسلام». مجله تاریخ اسلام. مترجم: علی ناظمیان فرد. شماره 4.
وجدانى فخر، قدرت‌الله. (1426ق). الجواهر الفخریة فی شرح الروضة البهیة. ج2. قم: انتشارات سماء قلم.
یزدى، سیدمحمد کاظم طباطبایى. (1422ق). العروة الوثقى مع تعالیق الإمام الخمینی. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره.
 
Muthmainnah, Y., & Khaidir, R. Z. (2020). An Islamic Legal Hermeneutics on Nafāqah During the COVID-19 Pandemic. Ulumuddin Journal of Islamic Legal Studies, 1(2).