مسئولیت تأمین هزینه‌های مصالح عمومی غیر قابل تدارک؛ مطالعه تطبیقی فقه امامیه و شافعیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار، گروه حقوق و فقه مقارن، دانشکده مذاهب اسلامی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران.

چکیده

در فقه اسلامی، بیت­المال دارای مصارف مختلفی است. این پژوهش به شیوه توصیفی ـ تحلیلی این مسئله را که مسئولیت هزینه‌های مصالح عمومی غیرقابل تدارک از راه دیگر برعهده کیست، در فقه امامیه و شافعیه مورد بررسی قرار می‌دهد. در فقه امامیه موارد متعددی در این زمینه وجود دارد؛ اما پژوهش حاضر به بررسی پنج مورد می‌پردازد. نخست: نفقه‌ی خانواده شهدا؛ در فقه امامیه و شافعیه اتفاق‌نظر وجود دارد که مجاهدین و خانواده ایشان باید مورد توجه جدی به‌ویژه از نظر اقتصادی و معیشت قرار گیرند؛ زیرا جهاد و دفاع از کیان اسلامی از موضوعات اساسی و مصالح بزرگ مسلمانان به‌شمار می‌رود. دوم: هزینه ازدواج افراد نیازمند؛ فقهای امامیه برای این منظور استفاده از منابع مختلفی مانند سهم «فِی سَبِیلِ اللَّهِ» و بیت‌المال را جایز می‌دانند. برخی از فقهای شافعی از جمله «شربینی» به این موضوع توجه داشته‌اند. سوم: نفقه لقیط؛ در فقه امامیه مسئولیت هزینه­ و نفقه لقیط بر عهده بیت­المال است. فقهای شافعی در این مسأله معتقدند؛ اگر لقیط مال داشته باشد، ملتقط با اذن حاکم به مصرف برساند و گرنه بیت­المال متصدی پرداخت نفقه لقیط خواهد بود. چهارم: هزینه کفن و دفن متوفای مسلمانان غیر‌متمکن؛ در فقه امامیه چنانچه کسی از باب استحباب مؤکد و یا به صورت تبرعی آن‌را به عهده نگرفت، از بیت‌المال و سهم «فی‏ سَبیلِ اللَّه‏» او را تجهیز می‌کنند. شافعیه نیز این مسئله را مورد توجه قرار داده و حتی برخی از فقهای شافعی حکم به پرداخت از بیت­المال را مطرح نموده‌اند. پنجم: ادای دین مقروضین، براساس فقه امامیه از بیت‌المال و منابع آن مانند زکات و انفال می‌توان برای این کار استفاده نمود؛ اما در فقه شافعیه مقروض اگر توانایی مالی نداشت، به وی مهلت داده می‌شود تا بدهی خود را پرداخت نماید، در غیر این‌صورت از سهم زکات «وَ الْغارِمین‏» بدهی او پرداخت می‌گردد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Responsibility for Providing Costs of Unobtainable Public Interests: Comparative Study of Imāmī and Shāfi'ī Jurisprudences

نویسنده [English]

  • ali farsimadan
Assistant Professor, Department of Law and Islamic Jurisprudence, Faculty of Islamic Denominations, University of Religions and Denominations, Qom, Iran .
چکیده [English]

In Islamic jurisprudence, public treasury has various expenditures. Using the descriptive-analytic method, this research studies Imāmī and Shāfi’ī jurisprudences on the question as to upon whom the responsibility for the costs of public interests that cannot be procured in any other way should fall. There are various cases in Imāmī jurisprudence; however, the present research examines five cases: First: alimony for the martyrs’ families; according to both Imāmī and Shāfi’ī jurists, they consensually say that fighters (mujāhidīn) and their families should be given serious attention, especially in terms of economic and livelihood, for jihad and defense of the Islamic world are considered as the fundamental issues and great interests of Muslims. Second: marriage expenses of the needy; Imāmī jurists permit using various sources such as a share of “fī sabīl Allah” (for the sake of God) and public treasury to cover such expenses. Some Shāfi'īs including “Shirbīnī” pays attention to this issue. Third: alimony of the abandoned (laqīt); According to Imāmī jurists, the responsibility for expenses and alimony of an abandoned is to the public treasury. Shāfi'īs believe that if an abandoned possesses property, multaqit (finder of the abandoned) could consume it with the permission of the ruler, otherwise, the public treasury is responsible for paying alimony to the abandoned. Fourth: The cost of the shroud and burial of deceased Muslims who cannot afford it; according to Imāmī jurists, if someone did not undertake it voluntarily as a most recommended deed, the State can conduct his/her burial using the public treasury and a share of “for the sake of God”. Shāfi'īs also pay attention to this issue so that some order to pay the public treasury for it. Fifth: Paying debts of debtors; based on Imāmī jurisprudence, the public treasury and its sources such as almsgiving (zakat) and public property (anfāl) could be used for it, while in Shāfi'ī’s, if the debtor does not have financial ability, he/she is given a deadline until he/she pays his/her debt. Otherwise, his/her debt would be paid from the share of zakat of “wal-ghārimīn” (and the debtors).

کلیدواژه‌ها [English]

  • public treasury
  • Imāmī jurisprudence
  • Shāfi'ī jurisprudence
  • unobtainable costs

مراجع

* قرآن کریم
ابن ادریس حلّى، محمد بن منصور بن احمد. (1410ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى. چ2. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته.
ابن براج طرابلسى، قاضى عبد العزیز. (1406ق). المهذب. چ1. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
ابن حجر المکی الهیتمی، شهاب الدین احمد بن محمد بن محمد بن علی. (2008م). الفتاوی الکبری الفقهیه علی مذهب الامام الشافعی. چ2. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن حمزه طوسى، محمد بن على. (1408ق). الوسیلة إلى نیل الفضیلة. چ 1. قم: انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى­.
ابن سعید حلّى، یحیى بن سعید. (1405ق). الجامع للشرائع. چ1. قم: مؤسسة سید الشهداء العلمیة.
ابن کثیر، اسماعیل بن عمر. (1419ق). تفسیر القرآن العظیم‏. چ1. بیروت: دار الکتب العلمیة‏.
ابن مذحجی، صفی الدین ابی­العباس احمد بن عمربن عبدالرحمن المعروف ب- ابن المذحجی المزجد المرادی الیمنی الشافعی. (1421ق)؛ العباب المحیط بمعظم نصوص الشافعی و الاصحاب. چ1. بیروت: دارالفکر.
اردبیلى، احمد بن محمد. (1403ق). مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان. چ1. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
 امیدی‌فرد، عبدالله؛ فرحی، معصومه‌سادات(1395). «مطالعه تطبیقی وضعیت زوجه غایب مفقودالأثر در فقه مذاهب خمسه». پژوهش های فقهی، 12(3): 461 - 484.
بغوى، حسین بن مسعود. (1420ق). معالم التنزیل فى تفسیر القرآن‏. چ1. بیروت: داراحیاء التراث العربى‏.
بیضاوى، عبد الله بن عمر. (1418ق). أنوار التنزیل و أسرار التأویل‏، چ1. بیروت: دار احیاء التراث العربى‏.
جمال الدین حلّى، احمد بن محمد اسدى. (1409ق). الرسائل العشر. چ 1. قم: کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى­.
حائرى، سید على بن محمد طباطبایى. (1418ق). ریاض المسائل، چ1. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
حرّعاملى، محمد بن حسن. (1409ق). وسائل الشیعة. چ1. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
حسینى شیرازى، سید محمد. (بی­تا). ، الفقه، النظافة. (نرم افزار جامع فقه اهل البیت ع)
_______________ . (1423ق). فقه العولمة. چ1. بیروت: مؤسسة الفکر الإسلامی.
حلبى، ابن زهره، حمزة بن على حسینى .(1417ق). غنیة النزوع إلى علمی الأصول و الفروع. چ1. قم: مؤسسه امام صادق (ع).
بنى فضل، مرتضى بن سیف على. (بی‌تا). مدارک تحریر الوسیلة - الزکاة و الخمس. بدون‌جا.
حمیرى، عبد الله بن جعفر. (1413ق). قرب الإسناد. چ 1. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
خویى، سید ابو القاسم موسوى. (بی‌تا). المستند فی شرح العروة الوثقى، بی‌جا.
_______________. (1418ق). موسوعة الإمام الخوئی. چ 1. قم: مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی­.
الدمیاطی، ابی­بکر المشهور بالسید الکبری ابن السید محمد شطا. (1422ق)، حاشیه اعانه الطالبین علی حل الفاظ فتح المعین. بیروت: دارالفکر.
دشتی، محمد (1379ش). نهج البلاغه ( ترجمه). چ1. قم: مشهور.
الرافعی القزوینی الشافعی، ابی­القاسم عبدالکریم بن محمد. (1417ق). العزیز شرح الوجیز المعروف بالشرح الکبیر. چ1. بیروت: دارالکتب‌العلمیه.
الرملی المصری الانصاری، شمس­الدین محمد بن ابی­العباس احمد بن حمزه ابن شهاب­الدین الشهیر بالشافعی الصغیر.(1426ق). نهایه المحتاج الی شرح المنهاج. چ1. بیروت: داراحیاء التراث العربی.
الزحیلی، وهبه. (1431ق). الفقه الشافعیه المیسر، چ2. دمشق: دارالفکر.
ساداتی، سیدمحمد مهدی و صباحی، محمدصادق. (1401). «امکان سنجی رجوع عاقله به جانی در فقه امامیه و قانون مجازات اسلامی»، دو فصلنامه مطالعات تطبیقی فقه و اصول مذاهب، دانشگاه کردستان. 5، (2): 128-151.
سبحانى تبریزى، جعفر. (1424ق). الزکاة فی الشریعة الإسلامیة الغراء. چ1. قم: مؤسسه امام صادق علیه السلام.
سبزوارى، سید عبد الأعلى(1413ق)، مهذّب الأحکام، چ 4. قم: مؤسسه المنار.
سبزوارى، على مؤمن قمّى. (1421). جامع الخلاف و الوفاق. چ1. قم: زمینه سازان ظهور امام عصر علیه السلام.
السُّبکی، ابی الحسن تقی الدین علی بن عبدالکافی. (1412ق). الفتاوی السُّبکی، چ 1. بیروت: دارالجیل.
سلاّر دیلمى، حمزة بن عبد العزیز. (ق1404). المراسم العلویة و الأحکام النبویة، چ 1. قم: منشورات الحرمین.
سیوطى، عبدالرحمن بن ابى‏بکر. (1404). الدر المنثور فى تفسیر المأثور. چ1. قم: کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى‏.
الشافعی، امام محمد بن ادریس. (1426ق) الام. چ1. بیروت: دارابن حزم.
الشربینی، شمس الدین محمد بن الخطیب. (1424). مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج. بیروت: دار الفکر.
شهیداول، عاملى،  محمد بن مکى. (1419ق). ذکرى الشیعة فی أحکام الشریعة. چ1. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
شهیدثانى، عاملى، زین الدین بن على. (1402ق). روض الجنان فی شرح إرشاد الأذهان. چ1. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى.
_________ . (1410ق). الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة. چ1. قم: کتابفروشى داورى.
__________ . (1413ق). مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، چ1. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
 _________. (1419ق). فوائد القواعد. چ1. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى.
الشیرازی، ابراهیم بن علی بن یوسف الفیروزآبادی. (1424ق). المهذب فی فقه الامام الشافعی. چ1. بیروت: دارالمعرفه.
صادقی، محمد و صادقی، علی (1391). «بررسی فقهی حقوقی موارد پرداخت دیه توسط بیت‌المال». راهبرد. 21 (65): 129-163.
صدر، شهید، سید محمد باقر. (1417ق). اقتصادنا، چ1. قم: دفتر تبلیغات اسلامى.
صدوق، ابن بابویه، محمد بن على. (1413ق). من لا یحضره الفقیه. چ2. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
صفایی، سیدحسین؛ خیریه، زینب. (1392)، «نفقه زوجه غایب مفقودالاثر در فقه و حقوق با رویکردی بر نظر امام خمینی». پژوهشنامة متین، 15 (59): 111 - 126.
طوسى، ابو جعفر، محمد بن حسن. (1375ق). الاقتصاد الهادی إلى طریق الرشاد. چ1. تهران: انتشارات کتابخانه جامع چهل‌ستون.
. _________(1387ق). المبسوط فی فقه الإمامیة. چ3. تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة.
________ . (1390ق). الاستبصار فیما اختلف من الأخبار. چ1. تهران: دارالکتب الإسلامیة.
_________ . (1400ق). النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوى، چ2. بیروت: دارالکتاب العربی.
________ . (1407ق). تهذیب الأحکام. چ4. تهران: دارالکتب الإسلامیة.
________.  (ب-1407ق). الخلاف. چ1. قم:  دفتر انتشارات اسلامى.
عاشور، احمد عیسی. (1385ش). فقه آسان در مذهب امام شافعی، ترجمه: دکترمحمود ابراهیمی. چ5: احسان
عاملى، محمد بن على موسوى. (1411ق). مدارک الأحکام فی شرح عبادات شرائع الإسلام. چ1. بیروت: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
عروسى حویزى، عبدعلى بن جمعه. (1415ق)‏. تفسیر نورالثقلین‏. چ4. قم‏: اسماعیلیان‏.
علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى. (الف- 1413ق). قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام. چ1. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
علامه حلّى، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى. (ب- 1413ق). مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة. چ2. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
___________ . (1412ق). منتهى المطلب فی تحقیق المذهب. چ1. مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة.
___________ . (1414ق). تذکرة الفقهاء. چ1. قم: مؤسسه آل البیت (ع).
___________ . (1419ق). نهایة الإحکام فی معرفة الأحکام. چ1. قم: مؤسسه آل البیت (ع).
_________ . (1420ق). تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة. چ1. قم: مؤسسه امام صادق (ع).
العمرانی الشافعی الیمنی، ابی­الحسن یحی بن ابی­الخیر سالم. (1428ق). البیان فی مذهب الامام الشافعی. چ2. بیروت: دارالمنهاج.
الغزالی، محمد بن محمد ابی حامد. (1426ق). الوجیز فی فقه الامام الشافعی. چ1. بیروت: المکتب العصریه.
فاضل هندى، محمد بن حسن. (1416ق). کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام. چ1. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
فخر رازى، محمد بن عمر. (1420ق). مفاتیح الغیب‏، چ3. بیروت: دار احیاء التراث العربی‏
فخرالمحققین حلّى، محمد بن حسن بن یوسف. (1387ق). إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد. چ 1. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
الفراء، ابویعلی محمدبن الحسین. (1427ق). احکام السلطانیه. چ3. بیروت: دارالکتب العلمیه.
قمى، على بن ابراهیم. (1404ق). تفسیر القمی. چ3. قم: دارالکتاب.
کلانتری، عباس و مطهری، مرتضی. (1399). «بررسی فقهی مسئولیت هزینه‌های زندانی». پژوهشهای فقهی. 16 (1): 125-148.
کلینى، ابو جعفر، محمد بن یعقوب. (1429ق). الکافی. چ1. قم: دار الحدیث للطباعة و النشر.
گلپایگانى، سیدمحمدرضا موسوى. (1412ق). الدر المنضود فی أحکام الحدود. چ1. قم: دار القرآن الکریم.
الماوردی، علی بن محمد بن حبیب البصری البغدادی. ( 1427ق). الاحکام السلطانیه و الولایات الدینیه. چ3. بیروت: داالکتب العلمیه.
محقق حلّى، نجم الدین، جعفر بن حسن. (1408ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام. چ2. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
محقق سبزوارى، محمد باقر بن محمد مؤمن. (1247ق). ذخیرة المعاد فی شرح الإرشاد. چ1. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
محقق کرکى، عاملى، محقق ثانى، على بن حسین. (1414ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد. چ 2. قم: مؤسسه آل البیت ع.
مراغى، احمد بن مصطفى‏. (بی‌تا). تفسیر المراغى‏. چ1. بیروت: داراحیاء التراث العربى‏.
مشکینى، میرزا على. (1418ق). الفقه المأثور. چ2. قم: نشر الهادی.
مفید، محمّد بن محمد بن نعمان عکبرى. (1413ق). المقنعة. چ1. قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید.
میلانى، سید محمد هادى حسینى. (1395ق). محاضرات فی فقه الإمامیة-کتاب الزکاة، چ1. مشهد: مؤسسه چاپ و نشر دانشگاه فردوسى
نجفى، کاشف الغطاء، جعفر بن خضر مالکى. (1422ق). کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء. چ1. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى
نجفى، کاشف الغطاء، حسن بن جعفر بن خضر. (1422ق). أنوار الفقاهة - کتاب الزکاة. چ1. نجف: مؤسسه کاشف الغطاء.
نجفى، محمد حسن. (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. چ7. بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
النووی، محیی الدین ابی زکریا یحی بن شرف. (1424ق). خلاصه الاحکام من مهمات السنه وقواعدالاسلام،. چ1. بیروت: دارالکتب العلمیه.
___________ . (1427ق). روضه الطالبین. چ3. بیروت: دارالکتب العلمیه.
__________ . (1431ق). منهاج الطالبین و عمده المفتین، چ1. قاهره: شرکه القدس.
نووى جاوى، محمد بن عمر. (1417ق). مراح لبید لکشف معنى القرآن المجید. چ1. بیروت: دار الکتب العلمیه‏.
وطنی، امیر(1380). «بررسی تطبیقی طلاق زوجه غایب مفقود الاثر در فقه و حقوق». زبان و ادبیات فارسی. 9 (34): 209- 244.
مطالعات تطبیقی فقه و اصول مذاهب
دوره 6، شماره 1 - شماره پیاپی 10
ناشر
فروردین 1402
صفحه 161-136

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار