اراده یک‌جانبه در ایجاد تعهد؛ مطالعه تطبیقی فقه مذاهب اسلامی و حقوق ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، گروه الهیات، دانشکده علوم انسانی و علوم ورزشی، دانشگاه گنبدکاووس، گنبدکاووس، ایران.

2 استادیار، گروه حقوق، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران.

3 استادیار، گروه الهیات، دانشکده علوم انسانی و علوم ورزشی، دانشگاه گنبدکاووس، گنبدکاووس، ایران

چکیده

پذیرش اراده یک‌جانبه به‌عنوان یکی از منابع تعهدات در فقه مقارن و حقوق ایران با تردید مواجه است. از نظر مشهور فقهای امامیه و مذاهب فقهی اهل سنت و همچنین پیرو نظریه برخی حقوق‌دانان، ایقاع همچون عقد نمی‌تواند به‌طور کلی سبب ایجاد التزام شود بلکه منبعی فرعی و استثنایی برای تعهدات استإ اما از نظر غیرمشهور، ایقاع به موارد پیش‌بینی ‌شده در شرع و قانون اختصاص ندارد بلکه به‌عنوان قاعده‌ای عام می‌تواند تعهدی را علیه صاحب خود و به نفع دیگری ایجاد نماید. بر همین اساس، نگارندگان کوشیده‌اند تا مبانی فقهی و حقوقی این بحث را مورد دقت‌نظر قرار داده و به تجزیه ‌ و تحلیل آراء موجود در این باب بپردازند. داده‌های این تحقیق با روش کتابخانه‌ای جمع‏آوری و سپس به‌صورت توصیفی ـ تحلیلی بررسی شده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد، برای این‌که اعتماد اجتماعی در بین افراد جامعه ایجاد شده و امنیت حقوقی دیگران مصون از تعرض باقی بماند، ابراز کننده اراده باید به تعهد خود پایبند باشد و از این التزام حقوقی شانه خالی نکند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The role of unilateral will in creating an obligation from the perspective of comparative jurisprudence and Iranian law

نویسندگان [English]

  • Ebrahim Javanmard 1
  • Seyed Mohammad Razavi 2
  • Saleh Yamrali 3
1 Assistant Professor, Department of Theology, Faculty of Humanities and Sport Sciences, Gonbad Kavous University, Gonbad Kavous, Iran.
2 Assistant Professor, Department of Law, Faculty of Literature and Humanities, University of Birjand, Birjand, Iran.
3 Assistant Professor, Department of Theology, Faculty of Humanities and Sport Sciences, Gonbad Kavous University, Gonbad Kavous, Iran.
چکیده [English]

The acceptance of unilateral will as one of the sources of commitments in the comparative jurisprudence and the Iranian law is dubitable. According to the renowned majority of the Imami jurists and the Sunni jurisprudential schools, as well as some lawyers, īqā' (unilateral legal act), like a contract, cannot generally create a commitment, but is a secondary and exceptional source for commitments. However, as an unpopular opinion, īqā' is not limited to the cases foreseen in Shari'a and law, but as a general rule, it can create a commitment against its owner and for the benefit of another. Accordingly, the authors try to examine the jurisprudential and legal foundations of this issue and analyze the opinions regarding it. The data has been collected by library method and then analyzed descriptively and analytically. The results show that, in order for social trust to be established among the members of the society and the legal security of others to remain immune from attack, the expresser of the will must adhere to his commitment and not shy away from this legal commitment.

کلیدواژه‌ها [English]

  • will
  • obligation
  • īqā'
  • commitment
  • promise
قرآن کریم.
ابن الهمام الحنفی، کمال الدین. (1424ق). شرح فتح القدیر علی الهدایه شرح بدایه المبتدی. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن حزم، ابومحمد. (بی‌تا). المحلی بالآثار. بیروت: دار الفکر.
ابن رشد قرطبی، محمدبن احمد. (1975م). بدایه المجتهد و نهایه المقتصد. مصر: مطبعه مصطفی البابی الحلبی وأولاده.
ابن عابدین، محمد امین. (1412ق). رد المحتار علی الدر المختار. بیروت: دار الفکر.
ابن قدامه، موفق الدین. (1388ق). المغنی. قاهره: مکتبه القاهره.
ابن قیم الجوزیه، محمد بن ابی بکر. (1973م). اعلام الموقعین عن رب العالمین. بیروت: دارالجیل.
اردبیلی، احمدبن محمد. (1403ق). مجمع الفائده و البرهان. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
امامی، سید حسن.‌ (بی‌تا). حقوق مدنی. تهران: انتشارات اسلامیه.
انصاری، شیخ مرتضی. (1415ق). کتاب النکاح. قم: کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.
بلحاج العربی، احمد. (1999م). النظریه العامه للالتزام فی القانون المدنی الجزائری. الجزایر: دیوان المطبوعات الجامعیه.
بهرامی احمدی، حمید. (1385). کلیات عقود و قراردادها: حقوق مدنی (3). تهران: نشر میزان.
بهوتی حنبلی، منصور بن یونس. (1402ق). کشاف القناع عن متن الاقناع. بیروت: دارالفکر.
توفیق العطار، عبدالناصر. (1997م). مصادر الالتزام الإرادیه فی قانون المعاملات المدنیه الإماراتی. امارات: مطبوعات جامعه الإمارات العربیه المتحده.
جبعی عاملی، زین الدین. (1413ق). مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام. قم: مؤسسه المعارف الإسلامیه.
جرجانی، سید امیر ابو الفتح. (1404ق). تفسیر شاهی. تهران: انتشارات نوید.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر. (1387). تأثیر اراده در حقوق مدنی. تهران: انتشارات گنج دانش.
ـــــــــ . (1372). ترمینولوژی حقوق. تهران: انتشارات گنج دانش.
ـــــــــــــــ . (1382). فلسفه اعلی در علم حقوق. تهران: انتشارات گنج دانش.
ــــــــــــــــ . (1363). دوره حقوق مدنی: حقوق تعهدات. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
حطاب المالکی، شمس الدین. (1412ق). مواهب الجلیل فی شرح مختصر خلیل. بیروت: دارالفکر.
حطاب المالکی، محمد بن محمد. (1404ق). تحریرالکلام فی مسائل الالتزام. بیروت: دار الغرب الاسلامی.
خطیب شربینی، محمد. (بی‌تا). مغنی المحتاج إلی معرفه معانی الفاظ المنهاج. بیروت: دار الفکر.
خفیف، علی. (1430ق). التصرف الارادی و الاراده المنفرده: بحث مقارن. قاهره: دار الفکر العربی.
خمینی، سید روح الله. (1422ق). استفتاءات. قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
ــــــــــــ . (1421ق). کتاب البیع. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی قدس سره.
خوانساری، سیداحمد. (1405ق). جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، قم: مؤسسه اسماعیلیان.
خویی، سیدابوالقاسم. (1417ق). مصباح الفقاهه. قم: موسسه انصاریان.
خویی، سیدمحمدتقی. (1414ق). الشروط أو الالتزامات التبعیه فی العقود. بیروت: دار المورخ العربی.
زحیلی، وهبه. (بی‌تا). الفقه الاسلامی فی اسلوبه الجدید. دمشق: دار الکتاب.
ــــــــــــ . (1417ق). الفقه الاسلامی و ادلته. دمشق: دارالفکر.
زیلعی حنفی، فخرالدین. (1313ق). تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق وحاشیه الشلبی. قاهره: المطبعه الکبری الامیریه.
سنهوری، عبدالرزاق. (بی‌تا). الوسیط فی شرح القانون المدنی الجدید. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ــــــــــ. (1954م). مصادر الحق فی الفقه الاسلامی: دراسه مقارنه بالفقه الغربی. الجزء الاول، بیروت: دار الفکر.
ــــــــــ . (1934م). نظریه العقد: شرح القانون المدنی النظریه العامه للالتزامات. بیروت: المجمع العلمی العربی الإسلامی.
شبیری زنجانی، سید موسی. (1419ق).  کتاب نکاح. قم: مؤسسه پژوهشی رای‌پرداز.
شهیدی، محمدتقی. درس خارج فقه: خلف وعده/کذب/محرمات. قم: مدرسه فقاهت، 07/09/1397.
شهیدی، مهدی. (1377). حقوق مدنی: تشکیل قراردادها و تعهدات. تهران: نشر حقوق‌دانان.
ــــــــــــ . (1384). حقوق مدنی 3: تعهدات. تهران: انتشارات مجد.
صدر، سیدمحمدباقر. (1408ق). اقتصادنا. بیروت: المجمع العلمی للشهید الصدر.
صفائی، سیدحسین. (1384). دوره مقدماتی حقوق مدنی: قواعد عمومی قراردادها. تهران: نشر میزان.
صفایی، سید حسین. (1401). قواعد عمومی قراردادها. تهران: نشر میزان.
طباطبایی حکیم، سیدمحسن. (1416ق). مستمسک العروه الوثقی. قم: موسسه دار التفسیر.
طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم. (1421ق). حاشیه المکاسب. قم: موسسه اسماعیلیان.
ـــــــــــ . (1415ق). سؤال و جواب. تهران: مرکز نشر العلوم الإسلامی.
ـــــــــــــ . (1409ق). العروه الوثقی. بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات.
طباطبایی، سیدعلی. (1418ق). ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
طباطبایی، سیدمحمد حسین. (1353). المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات.
طوسی، محمد بن حسن. (1365). تهذیب الأحکام. تهران: دار الکتب العلمیه.‌
ـــــــــــ . (1407ق). الخلاف. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.‌
عبدالباقی، عبدالفتاح. (1984م). موسوعه القانون المدنی المصری: نظریه العقد و الاراده المنفرده دراسه معمقه و مقارنه بالفقه الاسلامی. مصر: جامعه اسکندریه.
عسگری، ابو هلال. (1412ق). معجم فروق اللغویه. قم: موسسه نشر اسلامی.
علیش، محمدبن احمد. (بی‌تا). فتح العلی المالک فی الفتوی علی مذهب الإمام مالک. بیروت: دارالمعرفه.
فار، عبدالقادر. (2001م). مصادرالالتزام مصادر الحق فی القانون المدنی. عمان: مکتبه دار الثقافه للنشر و التوزیع.
فخر رازی، فخر الدین. (1401ق). مفاتیح الغیب (تفسیر الرازی). بیروت: دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع.
قداده، خلیل احمد. (2005م). الوجیز فی شرح القانون المدنی الجزائری. الجزایر: دیوان المطبوعات الجامعیه.
قرافی، شهاب الدین. (بی‌تا). الفروق: أنوار البروق فی أنواء الفروق. ریاض: عالم الکتب.
کاتوزیان، ناصر. (1391). اعمال حقوقی:‌ قرارداد-ایقاع. تهران: شرکت سهامی انتشار.
ـــــــــــ . (1384). حقوق مدنی: ایقاع، نظریه عمومی-ایقاع معین. تهران: نشر میزان.
ـــــــــــــ . (1387). قواعد عمومی قراردادها. تهران: نشر میزان.
کلینی، محمدبن یعقوب. (1407ق).  الکافی. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
کمپانی، محمد حسین. (1409ق). حاشیه کتاب المکاسب. قم: ذوی القربی.
کاسانی، علاء الدین. (1424ق). بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، بیروت: دار الکتاب العربی.
کوه‌کمری، سید محمد بن علی. (1409ق).  کتاب البیع. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
محقق حلی، نجم الدین. (1408ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام. قم: موسسه اسماعیلیان.
محقق داماد،‌ سید مصطفی. (1426ق). ایقاع: اخذ به شفعه. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
ــــــــــــ . (1380). بررسی فقهی حقوق خانواده- نکاح و انحلال آن. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
ـــــــــــ . (1406ق). قواعد فقه. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
ــــــــــــ . (1420ق). وصیت: تحلیل فقهی و حقوقی. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
محقق رشتی،‌ حبیب الله. (1407ق). فقه الإمامیه: قسم الخیارات. قم: کتابفروشی داوری.
محقق کرکی، علی بن حسین. (1414ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
محمد منصور، امجد. (2006م). النظریه العامه للالتزامات: مصادر الالتزام، اردن: دار الثقافه للنشر والتوزیع.
مراغی، سیدمیرعبدالفتاح. (1417ق). العناوین الفقهیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
مشکینی، میرزا علی. (1434ق). مصطلحات الفقه. قم: دارالحدیث.
مظفر، محمود. (1418ق). الالتزامات الشرعیه الناشئه عن الاراده المنفرده: بحث فقهی موازن بالقانون الوضعی، المنهاج، العدد الثامن.
مکارم شیرازی، ناصر. (1424ق).  کتاب النکاح. قم: انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب علیه السلام.
نائینی، میرزا محمد حسین. (1373ق). منیه الطالب فی حاشیه المکاسب. تهران: المکتبه المحمدیه.
نجفی، محمدحسن. (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
نراقی، مولی احمد. (1417ق). عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.