تأثیر نگرش تاریخی فقیه بر تفسیر متون دینی با تأکید بر حدیث «بسمله»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه فقه و حقوق شافعی دانشکده علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه کردستان، سنندج، ایران.

چکیده

برداشت‌های مختلف از متون دینی همواره از مباحث بحث‌برانگیز بوده و در علم تفسیر و اصول فقه، قواعد و راهکارهایی برای ارائه تفسیر صحیح از متون ارائه شده است؛ با این وجود، خوانش‌های مختلف از متون سابقه‌ای به قدمت فقه دارد. لزوم تفسیر متون در افق تاریخی صدور، از قواعد مهم تفسیر است که می‌تواند به ترجیح یکی از خوانش‌های فقهی کمک نماید. از اختلافات فقهی مذاهب اسلامی، جهر به «بسمله» در نماز است که شافعیه و امامیه قائل به جهر و حنفیه، مالکیه و حنابله قائل به عدم جهر هستند. دلیل اصلی هر دو دیدگاه، استناد به روایات همسانی است که بیانگر کیفیت امامت پیامبر(ص) است. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه‌ای به بررسی تأثیر نگرش تاریخی فقها بر تفسیر روایات همسان پرداخته و با ارائه شواهد تاریخی و تشکیل خانواده حدیثی نشان داده است که روایات مذکور دلالت قطعی بر نفی بسمله نداشته و با استقراء احادیث مرتبط، مشخص می‌گردد ذکر عبارات نخستین آیه در احادیث، برای اشاره به سوره و بیانگر ضرورت قرائت سوره حمد در نماز بوده که به‌دلیل پذیرش و شهرت اسامی سور از قرن دوم به بعد، از این عبارت نفی بسمله برداشت شده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Impact of Historical Attitude of the Jurist on the Interpretation of Religious Texts with Emphasis on Ḥadīth al-Bismila (Hadith on Bismillah)

نویسنده [English]

  • wrya hafidi
Assistant Professor of Shafe'e Jurisprudence and Law, Humanities and Social Sciences Faculty, University of Kurdistan, Sanandaj, Iran
چکیده [English]

Different impressions of religious texts have always been one of the controversial issues, and in the science of interpretation and principles of jurisprudence, certain rules and procedures for the correct interpretation of texts have been presented. However, different perusals of texts have a history as old as jurisprudence. The need for interpretation of texts in the historical horizon of issuance is among the important rules of interpretation that can help to prefer one of the jurisprudential perusals over the others. One of the differences in jurisprudence of Islamic schools is jahr (raising the voice) when reciting bismillah (In the Name of Allah) in prayer. The Shāfi‘īs and Imāmīs are in favor of jahr, while the Ḥanafīs, Mālikīs and Ḥanbalīs are in favor of non-jahr (i.e., lowering the voice). The main reason for both viewpoints is making reference to identical traditions that express the quality of the Imamate of the Prophet (S.A.W.). The present research has investigated the influence of the historical attitude of jurists on the interpretation of identical traditions with a descriptive-analytical method and by citing library sources; and by presenting historical evidence and forming a hadith family, it has shown that the mentioned traditions do not necessarily indicate the negation of bismila and it is clarified by the induction of the related hadiths that the mention of the phrases of the first verse in the hadiths was to refer to the sūra and the necessity of reciting Sūrat al-Fātiḥa in prayer, which due to the acceptance and popularity of the names of the sūras from the second century onwards, this phrase has been taken as the negation of bismila.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Jurisprudence
  • interpretation of texts
  • historical perspective
  • hadith family
  • basmalah

مراجع

قرآن کریم
ابن أبی‌داود، ابوبکر عبدالله بن محمد. (1423). المصاحف. چ1. تحقیق: محمد بن عبده. قاهره: الفاروق الحدیثة.
ابن ابی‌شیبه، ابوبکر عبدالله بن محمد. (1409). المصنف فی الأحادیث و الآثار. چ1. تحقیق: کمال یوسف الحوت. ریاض: مکتبة الرشد.
ابن‌حزم، ابومحمد علی بن احمد. (1347). الفصل فی الملل و الأهواء و النحل. قاهره: مکتبة الخانجی.
ابن‌حنبل، احمد. (1421). مسند الإمام أحمد بن حنبل. چ1. تحقیق: شعیب الأرنؤوط، عادل مرشد و آخرون. بیروت: مؤسسة الرسالة.
ابن‌قدامه، ابومحمد عبدالله بن احمد. (1388). المغنی. مکتبة القاهرة.  مصر.
ابن‌کثیر، ابوالفداء اسماعیل بن عمر. (1419). تفسیر القرآن العظیم. چ1. تحقیق: محمد حسین شمس‌الدین. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن‌ماجه، ابوعبدالله محمد بن یزید. (1418). سنن ابن‌ماجه. تحقیق: محمد فؤاد عبدالباقی. مصر: دار احیاء الکتب العربیة ـ فیصل عیسی البابی الحلبی.
ابن‌مالک، محمد بن عبدالله (1418). من ذخائر ابن مالک فی اللغة مسألة من کلام الإمام مالک فی الاشتقاق. چ27. تحقیق: محمد المهدی عبدالحی عمار. مدینه: الجامعة الإسلامیة.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم. (1414). لسان العرب. چ3. بیروت: دار صادر.
ابوداود، سلیمان بن اشعث. (بی‌تا). سنن أبی‌داود. تحقیق: محمد محیی الدین عبدالحمید. مکتبة العصریة. بیروت: صیدا.
انباری، عبدالرحمن بن محمد. (1424). الإنصاف فی مسائل الخلاف بین النحویین: البصریین و الکوفیین. چ1. بیروت: المکتبة العصریة.
اندونوسی، ابوأنس انیس بن احمد. (1420). ضوابط مهمة لحسن فهم السنة. جده: مکتبة الملک فهد الوطنیة.
آلبانی، محمدناصرالدین. (1427). أصل صفة صلاة النبی صلی الله علیه و سلم. چ1. ریاض. مکتبة المعارف للنشر و التوزیع.
ـــــــــــــــ . (1409). صحیح و ضعیف سنن الترمذی. اسکندریة. مرکز نور الإسلام لأبحاث القرآن و السنة.
بخاری، محمد بن اسماعیل. (1422). صحیح البخاری. تحقیق: محمد زهیر بن ناصر الناصر. مصر: دار طوق النجاة.
بغوی، ابومحمد حسین بن مسعود. (1403). شرح السنة. چ2. تحقیق: شعیب الأرنؤوط و محمد زهیر الشاویش. دمشق ـ بیروت: المکتب الإسلامی.
ترمذی، محمد بن عیسی. (1395). سنن الترمذی. چ2. تحقیق: احمد محمد شاکر و همکاران. مصر: شرکة مکتبة مصطفی البابی الحلبی.
خطیب بغدادی، ابوبکر احمد بن علی. (1403). الجامع لأخلاق الراوی و آداب السامع. تحقیق: محمود الطحان. ریاض: مکتبة المعارف.
ــــــــــــــــــــــــ . (2004). ذکر الجهر بالبسلمة مختصرا. چ1. مخطوط. جوامع الکلم. موقع الشبکة الإسلامیة.
 
زرکشی، بدرالدین محمد بن عبدالله. (1376). البرهان فی علوم القرآن. چ2. تحقیق: محمدابوالفضل ابراهیم. بیروت: دار احیاء الکتب العربیة.
زیلعی، عثمان بن علی. (1313). تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق. چ1. المطبعة الکبری الأمیریة. قاهره: بولاق.
سکاکی، یوسف بن ابوبکر. (1407). مفتاح العلوم. چ2. تحقیق و تعلیق: نعیم زرزور. دار الکتب العلمیة. لبنان: بیروت.
سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن بن ابی‌بکر. (1407). تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی. تحقیق: ابوقتیبه نظر محمد الفاریابی. سوریة: دار طیبة.
ـــــــــــــــــ . (1394). الإتقان فی علوم القرآن. تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم. قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
ــــــــــــــــ . (بی‌تا). الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور. بیروت: دار الفکر.
شافعی، محمد بن ادریس. (1410). الأم. بیروت: دار المعرفة.
ـــــــــــــــ . (1400). المسند. بیروت. دار الکتب العلمیة.
شلبی، عثمان بن علی. (1313). حاشیة الشلبی علی تبیین الحقائق. چ1. المطبعة الکبری الأمیریة. قاهره: بولاق.
شوکانی، محمد بن علی. (1414). فتح القدیر. چ1. دمشق ـ بیروت: دار ابن‌کثیر ـ دار الکلم الطیب.
ــــــــــــــــ . (1413). نیل الأوطار شرح منتقی الأخبار. چ1. تحقیق: عصام‌الدین صبابطی. مصر: دار الحدیث.
صابونی، محمد‌علی. (1400). روائع البیان تفسیر آیات الأحکام. چ1. دمشق ـ بیروت: مکتبة الغزالی ـ مؤسسة مناهل العرفان.
صنعانی، ابوبکر عبدالرزاق بن همام. (1403). المصنف. تحقیق: حبیب‌الرحمن الأعظمی. بیروت: المکتب الإسلامی.
ضیف، شوقی. (1425). المعجم الوسیط. چ4. مصر: مکتبة الشروق الدولیة.
طبری، محمد بن جریر. (1420). جامع البیان فی تأویل القرآن. چ1. تحقیق: احمد محمد شاکر. مؤسسة الرسالة.
طوسی، ابوجعفرمحمد بن حسن. (1365). تهذیب الأحکام فی شرح المقنعة. چ4. تهران: دار الکتب الاسلامیة.
ــــــــــــــ . (بی‌تا). الخلاف. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
عسقلانی. ابوالفضل احمد بن علی. (1404). النکت علی کتاب ابن‌الصلاح. چ1. تحقیق: ربیع بن هادی عمیر المدخلی. مدینه: عمادة البحث العلمی بالجامعة الإسلامیة.
عینی، ابومحمد محمود بن احمد.  (1420). البنایة فی شرح الهدایة. چ1. بیروت: دار الکتب العلمیة.
غلایینی، مصطفی بن محمد. (1414). جامع الدروس العربیة. چ28. المکتبة العصریة. بیروت: صیدا.
فلاحی، احمد. (1401). ممنوعیت اجتهاد در برابر نص؛ قاعده یا خوانشی صورت‌گرایانه از تفسیر. دوفصلنامه مطالعات تطبیقی فقه و اصول مذاهب. سال پنجم، شماره 2.
مجتهد شبستری، محمد. (1383). تأملاتی در قرائت انسانی از دین. چ1. تهران: نشر نی.
محلی، جلال الدین محمد بن احمد. (1426). البدر الطالع فی حل جمع الجوامع. چ1. تحقیق: علی بن محمد داغستانی.  بیروت: مؤسسة الرسالة ناشرون.
مسلم، بن حجاج النیشابوری. (بی‌تا). صحیح مسلم. تحقیق: محمد فؤاد عبدالباقی. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
معارف، مجید. (1383). خانواده حدیث و نقش آن در فقه الحدیث. نشریه پژوهش دینی. زمستان. شماره 8. صص 46ـ 74.
مقدسی، عبدالرحمن بن محمد. (بی‌تا). الشرح الکبیر علی المقنع. بیروت: دار الکتاب العربی.
نجفی، محمد حسن بن باقر. (1362). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. چ7. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
نسائی، ابوعبدالرحمن احمد بن شعیب. (1406). المجتبی من السنن (سنن النسائی). چ2. تحقیق: عبدالفتاح ابوغدة. حلب: مکتب المطبوعات الإسلامیة.
واحدی، ابوالحسن علی بن احمد. (1412). اسباب نزول القرآن. چ2. تحقیق: عصام بن عبدالمحسن الحمیدان. دمادم: دار الإصلاح.
هروی، علی بن محمد. (بی‌تا). شرح نخبة الفکر فی مصطلحات أهل الأثر. تحقیق: محمد نزار تمیم. بیروت.
 
مطالعات تطبیقی فقه و اصول مذاهب
دوره 6، شماره 1 - شماره پیاپی 10
ناشر
فروردین 1402
صفحه 135-114

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار